O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

1
Sonantlarning bo`g`in hosil qilishi haqida qarang: Mahmudov A. Сонорне узбекского языка.- T.: "Fan", 1980, 5 
va 34-betlar. 

---

21 
lablarning ishtirokiga bog`liq: lablanmaslik tilning tish tomon siljishini, lablanish esa tilning 
tishdan orqaga tortilishini taqozo qiladi. Demak, old qator (i,e,a,) va orqa qator (u,o`,o) 
unlilarining fonologik xususiyati lablar ishtirokisiz namoyon bo`lmaydi. 
Tasnifning bu turi quyidagi jadval shaklida berilishi mumkin; 
№ 
Tilning vertikal (tik) 
harakatiga ko`ra 
Tilning gorizontal (yotiq) harakatiga va lablarning 
ishtirokiga ko`ra. 
Old qator, lablanmagan 
Orqa qator, lablangan 
1. 
Yuqori tor unlilar 
i 
u 
2. 
O`rta keng unlilar 
e 
o` 
3. 
Quyi keng unlilar 
a 
o 
O`zbek tilshunosligida unli fonemalarning boshqacharoq tasniflari ham bor. 
Chunonchi, "o`zbek tilining taraqqiyot bosqichlari" (B. To`ychiboyev) nomli qo`llanmada 
vokalizm tizimining qadimgi turkiy, eski o`zbek va hozirgi o`zbek adabiy tillaridagi holatlari 
diaxron (tarixiy) planda o`rganilib, hozirgi o`zbek adabiy tili vokalizmida ham, eski o`zbek 
adabiy tilida bo`lganidek, 9 ta unli bor, degan xulosa beriladi (26,25-b.) Bu unlilarning sifat 
belgilari ham boshqacharoq baholanadi. Qo`llanmada keltirilgan quyidagi jadvalga e’tibor 
bering: 
Hozirgi o`zbek adabiy tilidagi unlilar tizimi.
Lablarning ishtirokiga ko`ra 
Lablanmagan 
Lablangan 
Tilning tik 
harakatiga ko`ra 
Tilning to`g`ri 
yo`nalishiga ko`ra 
Til oldi 
Til orqa 
Til oldi 
Til orqa 
Tor
i 
ō 
u 
o`rta keng 
e 
o 
ö 
Keng
e 
ä 
a 
Yuqoridagijadvaldanquyidagilarma’lumbo`ladi: 
a) 
hozirgio`zbekadabiytilivokalizmidaunlilarningkontrastjuftlarimavjud: i-,ÿ-u, o-o,e-akabi; 
b)lablanmaganunlilar 3 taemas, 4 ta (i,e); c) lablanganlaresa 5 ta (u, o`,o,o,a); 
Prof. O. Azizovhozirgio`zbekadabiytilivokalizminiquyidagichatasnifqiladi (4,20-21): 
1.Tilning ko`tarilishi va uning tanglay tomon yaqinlashuviga ko`ra: 
a) til oldi (oldingi qator) unlilari –i (i),e; 
b) til orqa (orqa qator) unlilari – (a), a, u, o; 
2.Lablarning holati va ishtirokiga ko`ra: 
a) lablangan – u,ō,o,ö; 
b) lablanmagan – (ä),a, (ã),i,. 
3.Tilning ko`tarilishi va og`izning ochilish darajasiga ko`ra: 
a) tor unlilar – i(i), u, ō;
b) o`rta keng unlilar – e,o,ö; 
v) keng unlilar – (ä), a, (ã). 
Yuqoridagi tasnifni xulosalab, muallif shunday deydi: "Hozirgi zamon o`zbek adabiy 
tilida oltida unli fonema bo`lib, ularni belgilariga ko`ra jadvalda shunday ko`rsatish mumkin 
(4,21-b): 
Tilning ko`tarilish 
o`rniga ko`ra 
Til oldi (oldingi qator) 
Til orqa qator 
Labning holati va 
ishtirokiga ko`ra 
lablanma-
ganlar 
Lablan-
ganlar 
Lablanma- 
ganlar 
Lablan-
ganlar 
Tilning ko`tarilish va 
og`izning ochilish 
darajasiga ko`ra 
Tor unlilar 
i 
ō 
U 
o`rta keng unlilar 
e 
Ö 
- 
O 

---

22 
Keng unlilar 
e(a) 
- 
a (a) 
Risoladankeltirilganbuma’lumotlarni 
(tasnifvajadvalni) 
quyidagichasharhlashmumkin: 
o`zbekadabiytilivokalizmi 
6 
unlidaniborat, 
ammoularningnutqdagirealko`rinishlari 
(demak, 
ottenkalari) 
anchako`p. 
"Ularnibelgilarigako`rajadvaldashundayko`rsatishmumkin" 
deyilgandaaynishuottenkalarnazardatutilganbo`lsakerak. 
Prof. M. Mirtojiyevning "O`zbektilifonetikasi" o`quvqo`llanmasidahambumasala 
o`zgachayoritilgan. Unda tor unlilarga i, i, u, u, o`rta keng unlilarga e,e,o keng unlilarga esa 
e,a, tovushlari kiritilgan. Tilning yonlama harakatiga ko`ra ular old qator (i, i, u, e, o) va 
orqa qator (u, o, a) tiplarga, lab ishtirokiga ko`ra esa lablangan (u, u, 

, o) va lablanmagan (i, 
i, e) tiplarga bo`lingan. Bu tasnifda ruscha o`zlashmalarda qo`llanadigan i, fonemalarining 
o`zbek tili vokalizmi tarkibida berilganini ko`ramiz (16,16-20). 
Shunday qilib, o`zbek adabiy tili vokalizmining tasnifi va tavsifi masalalari hozircha 
ancha munozarali bo`lib qolayotganligini anglash qiyin emas. Bunday munozaralarga sabab 
bo`layotgan omillar qatorida quyidagilar bor: 1) eski o`zbek adabiy tili vokalizmiga xos 9 
unlili tizimning hamda shu tizimga xos kontrast juftliklarning (i-, u-u, -a, 

-o kabi 
oppozitsiyalarning) hozirgi o`zbek adabiy tili vokalizmida ham saqlanganligini asoslashga 
intilish; 2) qipchoq lahjasi shevalari vokalizmiga xos fonologik xususiyatlarning hozirgi 
o`zbek adabiy tili vokalizmida borligini asoslash harakati; 3) fonemalar o`rnida ularning 
ottenkalarini (allofonlari, variatsiyalarini) ko`rsatish holatlarining mavjudligi; 4) quyi keng 
"a" fonemasining lablanish-lablanmaslik belgisiga berilayotgan tavsiflarning har xilligi va 
boshqalar. 
Ayrim unlilar tavsifi: 
"i" fonemasi- yuqori tor, old qator, lablanmagan unli. Bu fonema so`zning barcha 
bo`g`inlarida uchraydi;