O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

I. O`zakli yoki ajratuvchi tillar. 
O`zakli yoki ajratuvchi tillarga xitoy, birma, tay, tibet va boshqa Janubiy-Sharqiy 
Osiyo tillari kiradi. Bu tillarda forma yasovchi, so`z o`zgartuvchi affikslar yo`q. Boshqacha 
qilib aytganda, gapda so`zlarning o`zaro grammatik aloqasini ko`rsatib turuvchi affikslar 
bo`lmaydi. Bunday tillarda gap sostavida so`zlarning grammatik funksiyasi va ularning 
o`zaro munosabati so`zning o`rniga qarab belgilanadi. Grammatik munosabat so`z tartibi, 
urg`u, intonatsiya va boshqa vositalar orqali ifodalanadi. 
O`zakli tillarda gapda so`zlarning o`zaro grammatik munosabatlari, asosan, so`z 
tartibi orqali ifodalanadi. Masalan, xitoy tilida so`z tartibining o`zgarishi bilan bir gapdan 
boshqa Yangi gaplar hosil bo`ladi. Buni quyidagi misollarda ko`rish mumkin: shu fan tszay 
chjotszn-shan – Kitob stolning ustida yotibdi. Chjotszm-shan fanchjd shu – Stolning ustida 

---

16 
yotgan narsa kitobdir. Vo jenshi chjege jen – Men bu odamni taniyman. Chjege jen va jenshi 
– Men taniydigan kishi shu. Xitoy tilida bir so`z turli kontekstda turlicha ma’no va turli 
grammatik funksiyada kela oladi. Masalan, xao so`zi turli so`z birikmalari va kontekstlarda 
turli xil ma’no anglatadi: xao– jen – yaxshi odam, sio xao – yaxshilik qilish, dzio xao– 
qadimgi do`stlik xao vo – bu kishi meni yaxshi ko`radi. 
Hind-Yevropa tillarida tovushning pasayishi yoki ko`tarilishi morfologik ahamiyatga 
ega emas, ammo xitoy tilida tovushning pasayishi va ko`tarilishi natijasida fe’lning hozirgi 
va o`tgan zamon formalari yasaladi. 
II. Agglutinativ tillar 
Agglutinativ tillarga turkiy va fin-ugor tillari oilasidagi mo`g`ul tillari, dravid tillari, 
bantu tillari, yapon va boshqa tillar kiradi. 
Agglutinativ tillarning boshqa tillardan ajralib turadigan asosiy grammatik 
xususiyatlari quyidagilar: 
1. Affikslar bir ma’noni ifodalaydi; so`z sostavida ishtirok etayotgan har bir affiks 
faqat bir ma’noni anglatgan holda birin-ketin yopishib kela beradi. Masalan, o`zbek tilida 
studentlarga so`zida -lar ko`plik, -ga jo`nalish kelishigi ma’nosini ifodalaydi, vengr tilida 
haz – uy, hazba– uyda, hazak – uylar, hazakba – uylarda. 
Flektiv tillarda esa bir affiks bir vaqtning o`zida bir necha grammatik ma’no 
ifodalashi mumkin. Masalan, rus tilida друзьям so`zida -ям suffiksi bir vaqtning o`zida ham 
ko`plik, ham jo`nalish kelishigi, ham rod ma’nosini ifodalaydi. 
2. Affikslar o`zakka mexanik ravishda qo`shilaveradi, lekin o`zak bilan juda birikib 
ketmaydi; o`zakdan ajralib turadi. Flektiv tillarda esa negiz (yoki o`zak) bilan juda birikib 
ketadi; o`zak va affikslar mustaqil holda qo`llanmaydi. Qiyos qiling: maktablardan, вижу 
(o`zagi vid). 
3. Turkiy tillarda prefiks yo`q, grammatik ma’nolar affikslar orqali ifodalanadi. 
(O`zbek tilida tojik tilidan o`zlashib qolgan ayrim prefikslargina mavjud.) Affikslarning 
ketma-ket qo`shilishi natijasida so`zning kengayishi faqat bir tomonga, ya’ni o`ng tomonga 
yo`nalgan bo`ladi. Flektiv tillarda esa prefiks ham, suffiks ham mavjud: Turkiy tillarda 
ko`makchilar (posleloglar) otdan yoki ot vazifasidagi so`zdan keyin kelib, uni boshqa so`zga 
– boshqaruvchiga bog`laydi va ular orasidagi sintaktik munosabatlarni ifodalaydi. Masalan, 
Tinchlik uchun kurashamiz.
5. Turkiy tillarda grammatik rod (jins) kategoriyasi yo`q. Shunga ko`ra gapda 
so`zlarning o`zaro sintaktik aloqaga kirishuvi o`zgacha: turkiy tillarda, jumladan, o`zbek 
tilida sifat, son, olmosh, sifatdoshlar ot bilan bitishuv munosabatiga kirishadi. Rus tilida esa 
bunday so`zlarning birikuvi moslashuvdir. Qiyos qiling: katta bino, beshta daftar, bu odam, 
o`qiyotgan bola; большойдом, втораякнига, пятькурс. 
Hind-Yevropa tillarida kesimning morfologik belgilari faqat fe’lga qo`shilsa, turkiy 
tillarda kesim vazifasida kelgan har bir so`z turkumiga qo`shilishi mumkin. Qiyos qiling: 
Это здание-институт; Men ukam bilan kinoga bordim. Biz baxtiyormiz. Bu bino institutdir.