O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

3-§.
Narsaning birdan ortiqlik tushunchasi morfologik usuldan tashqari quyidagi unsurlar bilan 
ham ifodalanishi mumkin:
1)leksik-semantik usul
. Grammatik jihatdan birlikda bo‘lib, mazmunan 
ko‘plik anglatuvchi jamlovchi otlar orqali: 
xalq, armiya, to‘da, poda;2) leksik-sintaktik usul
. Son 
va ot turkumiga oid so‘zlarni biriktirish hamda takroriy otlar orqali: 
o‘nta kitob, uch o‘rtoq, beshta 
daraxt, dasta - dasta gul, qop - qop un, ombor-ombor g‘alla 
kabilar. Narsaning birdan ortiqligini 
qayd etilgan vositalar yordamida ifodalash mumkin bo‘lsa-da, otning morfologik ko‘pligi birgina –
lar affiksi orqali shakllanadi. Unga (oppozetiv) qarama-qarshi bo‘lgan grammatik shakl esa birlik 
hisoblanadi.
4-§.Otdan boshqa so‘zlarda son
. Grammatik son kategoriyasi otdan boshqa so‘z turkumlarga 
ham xos bo‘lib, ular ham birlik va ko‘plikda ishlatilishiga ko‘ra o‘zaro farqlanadi. Ayni paytda son 
kategoriyasi bilan qo‘llanadigan so‘zlar ot o‘rnida ishlatilishi va otlashishi jihatidan ikki guruhni 
tashkil qiladi. 

---

81 
1.Bevosita ot o‘rnida qo‘llaniladigan ot tipli (bunday so‘zlar ism guruhi deb nomlanib, ularga 
mustaqil so‘zlardan ot, sifat, son, olmosh kabilar va fe’lning harakat noni shakli kiritiladi) 
so‘zlarning birlik va ko‘plikda ishlatilishi quyidagicha o‘ziga xos belgilarga ega. Xususan, ism 
guruhiga mansub 
Men, hech kim, hech nima 
va
 o‘z
olmoshlari har doim birlikda ishlatiladi. Fe’lning 
harakat nomi shakillari ham, asosan, birlikda ishlatiladigan so‘zlardandir. Olmoshning boshqa turlari 
birlik va ko‘plikda ishlatilishi mumkin: 
Sen-senlar, u-ular, biz-bizlar, siz-sizlar, kim-kimlar, har 
nima-har nimalar
kabi. Bu olmoshlardan ba’zilariga –lar affiksi qo‘shilganda ular turli ma’no 
nozikliklarga ega bo‘ladi: Sen olmoshiga –lar qo‘shilganda tinglovchi va boshqalarga murojaat yoki 
tinglovchini kamsitish, mensimaslik ma’nosi yuzaga keladi: 
Senlarga gapirayapman!
O‘zlik 
olmoshiga –lar qo‘shilganda esa piching, kesatiq ma’nosi anglashiladi: 
O‘zlari qadam ranjida 
qilibdilar-da. 
2. Ism guruhiga mansub sifat, sifat o‘rnida ishlatiladigan olmoshlar, ba’zi ravishlar va fe’lning 
sifatdosh shakli kabi so‘zlarga –lar affiksi qo‘shilganda otlashish asosida grammatik son tushunchasi 
yuzaga keladi: 
yaxshilar, kattalar, kichiklar, o‘shalar, shular, avvallari, ilgrilari, ko‘plar, 
o‘qiganlar, boradiganlar
kabi. Miqdor sonlarga –lar qo‘shilgan-da taxmin-chama ma’nosi hosil 
bo‘ladi: 
Soat ikkilarda uchrashamiz. 
Ko‘plik affiksi fe’llarga qo‘shilganda birgalik nisbati hosil qiluvchi –sh\-ish affiksi bilan