O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

 
 
 
ZARURIY ADABIYOTLAR
1.
Ш. 
Шоабдураќмонов, 
М.Асљарова, 
А.Ќожиев, 
И.Расулов, 
Х.ДониёровЌозиргињзбекадабийтили. 1-љисм .Т., «Њљитувчи» 1980. 
2.
У.Турсунов, Ж.Мухторов, Ш.РаќматуллаевЌозиргињзбекадабийтили. Т., «Њљитувчи» 
1992. 
3.
Њзбек тили грамматикаси. 1-том. Т., «Фан» 1975. 
4.
М.Мирзаев, С.Усмонов, И.Расулов Њзбек тили. Т., «Њљитувчи» 1978. 
 
 

---

96 
MA’RUZA 
Olmosh so‘z turkumi 
1-§.
Olmoshlar mustaqil so‘z singari shaxs, narsa, belgi yoki qiymat tushunchasini bildirmay, ular 
o‘rnida almashib keladigan, ularning mavjudligiga ishora qiladigan so‘zlardir. Masalan: 
men-
shaxsga
, nima-
narsaga
, shu, bu, o‘sha-
belgiga
, qancha, shuncha
olmoshlari esa miqdor-ga ishora 
qilishi bilan o‘zaro farqlanadi. Olmoshlar aniq ma’no bilan mavhum ma’noning almashinib 
qo‘llanishini ta’minlaydigan so‘zlardir. Ularning qanday ma’noda qo‘llangani matnda ishtirok 
etuvchi til birlik-larining munosabatiga qarab oydinlashadi. Masalan: 
Shunday o‘lka doim bor 
bo‘lsin,
gapidagi 
shunday
olmoshi narsa belgisini boshqasiga taqqoslab ko‘rsatish uchun xizmat 
qilgan. Biroq, ba’zi olmoshlar, xususan, 
kim, men, sen, qanday 
olmoshlarini ot yoki sifat bilan 
almashtirib bo‘lmaydi. Qayd etilganlardan ma’lum bo‘ladiki, olmoshlar mustaqil so‘zlarning doimiy 
muqobili sifatida nutqning ixchamligi, qisqaligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Olmoshlar quyidagi o‘ziga xosliklarga egaligi bilan xarakterlanadi:
1. Olmoshlar boshqa turkumlardan farqli ravishda so‘z yasalish tizimi-ga ega emas. Ya’ni boshqa 
so‘zlaridan olmosh yasalmaydi. Olmoshlar-dan affikslar orqali sanoqli so‘z yasalishi mumkin: 
manmanlik, men-simaslik, sensirash, shunday
. Shuningdek, olmoshlar ba’zi so‘zlar bilan birikib
boshqa turkumga ko‘chadi: 
qayerda, ozmuncha, o‘zboshimcha. 
3. Olmoshlar otlarga xos so‘z o‘zgartuvchilarni qabul qiladi: 
kimni, bizga, hech kimdan
kabi. 
Ba’zi olmoshlar o‘zgartuvchi qo‘shimchalar bilan qo‘llanganda turli fonetik o‘zgarishlar sodir 
bo‘ladi: 
sen+ing, men+i; u+n+ga, shu+n+ga
kabi. 
4. Olmoshlar egalik affikslari bilan qo‘llanishda ayrim xususiyatlar mavjud: 1) ot tipidagi so‘roq, 
bo‘lishsizlik, belgilash, o‘zlik olmoshlari egalik qo‘shimchalari bilan qo‘llanadi:
kimi, nimasi, hech 
kimim, hech nimam, o‘zim, o‘zing, o‘zi, hammasi, barchasi 
kabi; 2) paytga nisbatan so‘roq 
ishlatiladigan va sabab - maqsadni aniqlash uchun ishlatiladigan so‘roq olmoshlari, I, II shaxs
kelishik olmoshlari egalik affiksini olmaydi, ya’ni qachon+im, nega+m, men+im deb ishlatilmaydi; 
3) u ko‘rsatish olmoshi va qaysi, necha kabi so‘roq olmoshlari egalik affiksini, asosan, otlashganda 
qabul qiladi: qaysisi, unisi, kabi. 
5. Ko‘plik qo‘shimchasi I shaxs birlikdagi kishilik olmoshiga qo‘shilmaydi (men+lar tarzida 
ishlatilmaydi). II shaxs birlikdagi kishilik olmoshiga -lar qo‘shimachasi qo‘shilsa ko‘plik emas, 
hurmatsizlik, mensimaslik ma’nosi hosil bo‘ladi: Senlar. I-II shaxs ko‘pligi esa, bir so‘zlovchi va 
boshqalar, bir tinglovchi va boshqalar kabi ma’noga ega bo‘lib, guruh ifodalash uchun xizmat qiladi: 
bizlar, sizlar (biz va boshqalar) kabi. So‘roq olmoshiga -lar affiksi qo‘shilsa quyidagicha ma’nolar 
hosil bo‘ladi: a) taxmin ifodalaydi: 
Soat nechalar bo‘ldi?
; b) ma’no kuchaytiriladi: 
Qanchalar 
qiynaldim! 
d) "qadim","ancha vaqt" ma’nosini ifodalaydi: 
Qachonlardir bu yerlarda hayot 
qaynagan edi. 
6. Ma’no va gapdagi vazifasiga ko‘ra olmoshlar a) ot vazifasidagi olmoshlar, b) sifat vazifasidagi 
olmoshlar, g) son vazifasidagi olmosh-lar, d) ravish vazifasidagi olmoshlarga bo‘linadi: 1)