O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi Buxoro davlat universiteti

Savol va topshiriqlar: 
1. Vatanparvarlik nima? 
2. Vatan sog`inchi deganda deganda nimani tushunasiz.? 
3. Vatanparvarlik qanday tuyg`u deb o`ylaysiz? 
4. Muhammad Yusufning “Vatan” nomli she'rini ifodali o`qing. 
 
GRAMMATIKA: IJTIMOIY-SIYOSIY LEKSIKA 
Reja: 
1. Leksika haqida tushuncha. 
2. Leksika turlari. 
3. Ijtimoiy-siyosiy leksika mohiyati. 
Tayanch tushunchalar
: Leksika, ijtimoiy leksika, siyosiy leksika, leksik 
ma'no, grammatik ma'no. 

---

47 
Nutqimiz so`zlarning qo`shiluvidan hosil bo`ladi. So`zni talaffuz qilganimizda va 
qulog`imiz bilan eshitganimizda go`yo u faqat tovushlar ketma-ketligidan tashkil topgan 
butunlikdek tuyuladi. So`zni bunday tasavvur qilish bir yoqlamadir, chunki har qanday 
tovushlar birikmasi so`zni hosil qilavermaydi. Masalan, so`, ko`s singari tovush 
birikmalarini so`z deb bo`ladimi? Yo`q. So`z bo`lish uchun tovushlar birikmasining 
o`zigina kifoya qilmaydi. Ma'lum tovush va tovushlar birikmasi ma'no bilan 
bog`langandagina so`zga aylanadi. Yuqoridagi tovush birikmalarining tartibini 
o`zgartirsak, ular ma'lum ma'no bilan bog`lanadi. Masalan, o`s, so`k kabi. Demak, 
so`zning ikki tomoni: moddiy tomoni (tovush yoki harflar ketma-ketligi) va ma'no 
tomoni mavjud. 
Ma'lum ma'no bilan bog`langan va morfologik shakllangan tovush yoki tovushlar 
birikmasi so`z sanaladi.
So`z ikki xil ma'no bildiradi. Bu ikki xil ma'noni opa so`zi misolida ko`rib 
chiqaylik. Opa so`zi aka, uka, singil singari so`zlar bilan qarindoshlik ma'nosi bilan bir 
guruhga birlashadi. Ayni paytda, bir guruhga mansub bo`lgan yuqoridagi so`zlar bir-
biriga zidlanganda, ma'lum ma'nolari bilan o`zaro farqlanadi. 
Xususan, opa so`zi o`gay opaga zidlanganda, qon-qorindoshlik (o`gay emaslik) 
ma'nosini bildirishi bilan; opa so`ziga zidlanganda, men bilan bir bo`g`inga mansublik 
ma'nosini bildirishi bilan; aka, uka so`zlariga zidlanganda, ayol jinsiga mansublik 
ma'nosi bilan; singil so`ziga zidlanganda esa opaning mendan kattalik, singilning esa 
kichiklik ma'nosiga egaligi bilan farq qiladi. 
Opa so`zining boshqa qarindoshlik bildiruvchi so`zlar bilan birlashtirib turadigan 
va ayni paytda, ularni bir-biridan farqmanolarining jami uning atash ma'nosi yoki leksik 
ma'nosi deyiladi. Opa so`zi yuqoridagi ma'nodan tashqari predmetlik, bosh kelishik, 
birlik ma'nolariga ham ega. Bu ma'nolar uning grammatik ma'nosi sanaladi. 
Ko`rinadiki, nutq jarayonida har bir so`z leksik va grammatik ma'nolar 
uyg`unligidan tashkil topadi. 
Odatda, leksik va grammatik ma'nolarning muayyan tovush yoki tovushlar 
birikmasi bilan barqaror munosabatidan tashkil topgan butunlikka nisbatan so`z 
atamasi qo`llaniladi. Grammatik ma'nosiz, faqat leksik ma'no bildiruvchi til birligi 
uchun leksema atamasi qo`llaniladi. 
Bunday vaqtda so`z morfologiya birligi sifatida, leksema esa leksikologiya 
birligi sifatida bir-biridan farqlanadi. 
Demak, tahlil jarayonida gap tarkibidan so`zlarni ajratamiz. So`zlar esa 
leksema va grammatik qo`shimchalarga bo`linadi. Тilning lug`aviy (leksik) ma'no 

---

48 
bildiruvchi birligi leksema sanaladi. Lug`atlarda bosh so`z sifatida leksemalar 
beriladi. 
Grammatika ikki qismdan: morfologiya va sintaksisdan iborat. Morfologiya 
qismida so`z turkumlari va ularga xos bo`lgan shakllar haqida bahs yuritilsa, sintaksis 
qismida so`zlarning bir-biri bilan bog`lanib, gap, so`z birikmasi hosil qilishi tekshiriladi. 
Ko`rinadiki, grammatika ham leksikologiya singari so`zni o`rganadi. Ammo 
leksikologiya leksik so`zni — leksemani o`rgansa, grammatika grammatik so`zni — 
so`zning shaklini, so`z shaklini tekshiradi.