4-mavzu. XX asr 50-90-yillardagi Buxoro muzeyi faoliyati
Reja:
4.1.
XX asr ikkinchi yarmidan boshlab muzeyda oʻlkashunoslik sohasiga
e’tiborning kuchayishi va muzeyning maktab bilan hamkorligi hamda
maktablarda oʻlkashunoslik toʻgaraklarining tashkil etilishi.
4.2.
Buxoro oʻlkashunoslik muzeyining ashyolar bilan toʻldirilishi va
muzeyda ilmiy tadqiqot hamda respublikadagi muzeylar bilan hamkorlik
ishlari.
4.3.
XX asr 80-90-yillardagi Buxoro muzeyi faoliyati
.
Tayanch
soʻz
va
iboralar:
Arxiv,
arxeologiya,
institut,
inventarizatsiya, muzey, maktab, ma’ruza, kolxoz, kolleksiya, koʻchma
koʻrgazma, komissiya, ta’lim, toʻgarak, ta’til, turist, filial, fond, protokol,
oʻlkashunoslik, sovet, eksponat, ekspeditsiya, ekspozitsiya, ekskursiya,
hamkorlik.
4.1.XX asr ikkinchi yarmidan boshlab muzeyda oʻlkashunoslik
sohasiga e’tiborning kuchayishi va muzeyning maktab bilan hamkorligi
hamda maktablarda oʻlkashunoslik toʻgaraklarining tashkil etilishi.
XX
asrning ikkinchi yarmidan boshlab Buxoro oʻlkashunoslik muzeyining faoliyatida
yangi davr boshlandi desak xato boʻlmaydi. Muzey qoshida turli toʻgaraklar,
ekspeditsiyalar va ekspozitsiyalar tashkil etildi hamda turli tashkilotlar va ilmiy
tadqiqot markazlari bilan hamkorlik ishlari yoʻlga qoʻyildi.
1947-yildan Buxoro oʻlkashunoslik muzeyi oʻz faoliyatini arkda davom
ettirdi. 4-iyulda muzey direktori R.Fayozova nomiga markazdan yuborilgan xatda
oktabr toʻntarishining 30 yilligi munosabati bilan 7-oktabrda koʻrgazma tashkil
etish va unda asosiy e’tiborni sovet jamiyatini mustahkamlashga qaratish kerakligi
ta’kidlanadi.
Xatda asosiy e’tibor oʻlkashunoslik sohasiga qaratilgan holda, sotsialistik
qurilish va ikkinchi jahon urushi gʻalabasining tarixiy ahamiyatini aks ettiruvchi
54
materiallarni toʻplab, aholi oʻrtasida targʻib qilishning zarurati toʻgʻrisida soʻz
boradi. Shuningdek, erishilgan
yutuqlarni qamrab oluvchi mavzularda
oʻlkashunoslik konferensiyalari oʻtkazish tavsiya etiladi.
1948-yil muzey tomonidan Buxoro viloyati boʻylab uchta ilmiy
ekspeditsiya tashkil etiladi. Tarix boʻlimi ilmiy xodimlari Romitan tumanidagi 17
ta tepalikda arxeologik tadqiqot ishlari olib bordilar. Natijada 60 tanga, 200 ta
arxeologik ashyo topishga muvaffaq boʻlindi. Topilgan buyumlarning fotosuratlari
tayyorlanib, doimiy saqlash uchun muzeyga topshirildi. Tabiat boʻlimi ilmiy
xodimlari esa viloyatning Vobkent, Romitan va Jondor tumanlariga ilmiy
ekspeditsiya uyushtirdilar. Bundan koʻzlangan maqsad tumanlar tabiatini va
Zarafshon daryosi oʻng sohilidan 72 km masofadagi hudud tabiatini oʻrganishdan
iborat edi.
Kogon tumaniga qilingan uchinchi ekspeditsiya davrida Tabiat boʻlimi
ilmiy xodimlari tomonidan togʻ jinslari kolleksiyasi yigʻiladi.
1948-yil 22-oktabrda SSSR Ministrlar Soveti Madaniy oqartuv ishlari
komiteti rahbari N.Baranovning Buxoro tarixiy oʻlkashunoslik muzeyi direktori
S.Joʻraevga yuborgan xatida muzeylarda oʻlkani oʻrganish sohasida ilmiy
tadqiqotlar kam olib borilayotganligi va davlat tomonidan yildan yilga koʻproq
mablagʻ ajratilishiga qaramasdan, bu soha oqsayotganligi haqida gapiriladi.
Maktubda muzeyning har bir sohada olib borayotgan ishiga e’tibor
berilgan. Oʻlkashunoslik sohasida qilinishi kerak boʻlgan ishlar toʻgʻrisida
quyidagilar qayd qilingan:
1. Viloyat (shahar) komsomoli, madaniyat uylari, Xalq ta’limi bilan
kelishgan holda oʻlkashunoslik toʻgaraklarini xuddi muzeylardagi tabiatshunoslik,
tarix va etnografiya boʻlimlari kabi maktablar, madaniyat uylari, klublar qoshida
tuzish. Toʻgaraklarda oʻlka tarixini oʻrganish va oʻlkashunoslik ashyolarini yigʻish;
2.Oʻlkashunoslik sohasiga qiziquvchilarni toʻplash va ulardan tabiat
boʻlimi uchun ilmiy xodimlar tayyorlash. Oʻlkaning tabiati – fauna va florasi
kolleksiyasini yaratish, etnografik ekspeditsiyalar tashkil etish natijasida muqaddas
qadamjolarni oʻrganish va folklor namunalarini yigʻish;
55
3.Mahalliy va poytaxt arxivlaridan mustamlakachilik, inqilob tarixi va
oʻtgan yillardagi sotsial qurilish mavzularida material yigʻish, kutubxona va oʻquv
tashkilotlari bilan aloqa bogʻlab oʻlka tarixi boʻyicha ma’lumot toʻplash;
4.Muzey qoshida maktab oʻlkashunosligi xonasini tashkil etib, yoshlarni
oʻlkashunoslikka jalb qilish, bu sohada Surxondaryo muzeyi faoliyatini barcha
muzeylarga namuna qilib koʻrsatish;
5.Tezda muzey oʻlkashunoslik kengashini tuzish va uning doimiy
oʻlkashunoslik faoliyatini tashkil etish va nazorat qilish.
Maktubda koʻtarilgan masala va berilgan topshiriqlardan kelib chiqib,
Buxoro oʻlkashunoslik muzeyida 1948-yil 7-noyabrda toʻrtta boʻlimdan iborat
yangi ekspozitsiya tashkil etiladi. Bundan tashqari muzey 1948-yilda oʻlka tarixini
oʻrganish sohasida ham talay ishlarni amalga oshiradi. Masalan, keyingi yillarda
Buxoro muzeyi maktablar qoshidagi oʻlkashunoslik toʻgaraklari bilan aloqalarni
mustahkamlashga harakat qilgan. Shofirkon tumanidagi Gorkiy maktabi va
Buxorodagi Ushinskiy maktablarida yangi oʻlkashunoslik toʻgaraklari tashkil
etiladi. Toʻgarak loyihasi boʻyicha yozgi ta’tilda maktab oʻquvchilariga
Buxoroning tarixiy yodgorliklariga sayohat tashkil qilinadi va kuzatishlar paytida
pioner oʻlkashunoslar tomonidan turli tarixiy ashyolar yigʻiladi. Buning natijasida
muzey qoshida maktab-oʻlkashunoslik xonasi tashkil etish rejalashtiriladi.
1949-yilning 25-mayida boʻlib oʻtgan muzey xodimlari kengashida muzey
sohasidagi har bir yoʻnalishga alohida e’tibor berilgan va oʻlka tarixini oʻrganish
boʻyicha talay ishlar qilinishi rejalashtirilgan. Unga koʻra muzey tarkibida
oʻlkashunoslik kengashini tuzish va uning tarkibiga tarixchi, tabiatshunos,
sotsialistik qurilish mutaxassislarini kiritish, korxona, ta’lim muassasalari,
kolxozlar va tashkilotlarning oʻlkashunoslik faoliyatini oʻrganish, oʻlkashunoslik
toʻgaragiga maktab komsomollarini jalb qilish, tashkilotlarda oʻlkashunoslikni
targʻib qilish uchun muzey ilmiy xodimlarining ma’ruzalaridan foydalanish koʻzda
tutilgan.
Viloyat muzeyining № 9 buyrugʻiga binoan, 1949-yil 29-yanvardan
muzeydagi qimmatbaho va nodir metallar inventarizatsiyasini (roʻyxatdan
56
oʻtkazish) tashkil etish lozim edi. Unga koʻra, oltin buyumlar (tangalar, uzuklar,
sirgʻalar, ayollar zeb-ziynat buyumlari) umumiy ogʻirligi 691 gramm 450 mlg,
kumush ashyolar (tangalar, qoshiqlar, rumkalar va boshq.) umumiy ogʻirligi 19414
gramdan ortiq va boshqa 630 ta ashyo roʻyxatdan oʻtkaziladi.
Buxoro tarixiy-oʻlkashunoslik muzeyining 1949-yil uchun tayyorlangan
hisobotida arkda muzey uchun 11 ta xona ajratilgani va shu vaqtdan boshlab
muzeyda maktab oʻlkashunosligi xonasi ochilganligi haqida ma’lumotlar mavjud.
Hisobotda ilmiy oʻlkashunoslik kengashining strukturasi va tashkilotlarda
rasmiy oʻlkashunoslik toʻgaraklari 1949-yilgacha mavjud boʻlmagani ta’kidlanadi.
Shuni inobatga olib, oʻlkashunoslik toʻgaraklarini tuman madaniyat uylari,
kolxozlardagi yigʻingohlarda va maktablarda ochish vazifasi qoʻyiladi.
Kolxozlarda tuzilgan toʻgaraklar avgust-sentabr oylarida asosiy e’tiborni
paxta yigʻimiga qaratishlari kerak boʻlgan.
Viloyat xalq ta’limi boshqarmasi oldiga yangi oʻquv yilida oʻlkashunoslik
sohasiga jiddiy e’tibor berish, sentabrning ikkinchi yarmidan viloyatdagi 15 ta
maktabda yosh oʻlkashunos toʻgaraklarini tashkil etish va rasmiylashtirish vazifasi
qoʻyildi. 1949-yilning uchinchi choragida oltita joyda (tuman madaniyat uyi va
kolxoz klublarida) oʻlkashunoslik toʻgaragini ochish uchun tayyorgarlik ishlari
boshlanadi.
Oʻlkashunoslik sohasini targʻibot qilish uchun quyidagi choralar
koʻrilganini kuzatish mumkin. Oʻqituvchilarning avgust kengashida oʻlkashunoslik
toʻgaraklarining
metodik
koʻrsatmasi
tasdiqlanadi.
Viloyat
gazetasida
oʻlkashunoslik faoliyatini ommalashtirish uchun katta maqola e’lon qilinadi va
radioda uchta eshittirish beriladi.
Oʻlkashunoslik sohasi viloyatda ancha qiziqishga sabab boʻldi va bu
sohadagi muammolarni yechish uchun muzey direktoridan boshlab ilmiy xodimlar,
hatto texnik xodimlargacha jiddiy shugʻullanishi talab qilinadi. Haftaning uch kuni,
ya’ni seshanba, payshanba va juma kunlari muzeyda oʻlkashunoslik kunlari deb
e’lon qilinadi. Oʻsha kunlarda ilmiy xodimlar oʻlkashunoslik boʻlimi faoliyati bilan
57
shugʻullanishgan va toʻgarak vakillarini qabul qilib, ularga maslahat va yordam
berishgan.
Arxiv ma’lumotlarida qayd etilishicha, muzey qoshida maktab komissiyasi
tuziladi va Buxoro shahridagi Xalq ta’limi boʻlimi tavsiyasiga koʻra, unga shahar
maktabining 25 ta faol oʻqituvchisi jalb qilinadi. Komissiya yettita seksiyaga
boʻlinib ish olib boradi
39
. Bundan koʻzlangan maqsad maktab bilan muzey
oʻrtasida tajriba almashish, ma’lum bir fanlarga ixtisoslashtirilgan maktab
oʻlkashunosligi xonalarini tuzish va maktab oʻquvchilariga oʻlka tarixini
oʻrgatishdan iborat edi.
Oʻlkashunoslik ishlari 1950-yilda ikki yoʻnalish boʻyicha olib borilgan.
Birinchisi, muzey oʻlkashunosligi kengashini rasmiylashtirish va uning seksiyalari
doirasida shahar maktablarida yosh oʻlkashunoslar toʻgaragini tashkil etish.
Ikkinchisi, “Qadrdon oʻlkamizni oʻrganamiz” mavzusida maktab oʻquvchilari bilan
viloyat boʻylab turistik sayohat tashkil etish.
Oʻlkashunoslik kengashi tarkibi 93 ta faollardan, ya’ni oʻqituvchilar, sanoat
va qishloq xoʻjaligi xodimlari, tabiatshunoslar, tarixchilardan iborat boʻlib, ular yil
davomida bir necha bor toʻplanishib ilmiy tadqiqot, ekspozitsiya tematik rejalari va
strukturasiga oid masalalarni hal etishgan. Joriy yilda 22 ta kengash chaqirilib,
unda 38 ta masala koʻriladi. Asosiy masala mavzuli ekspozitsiyaning metodikasi
va oʻlkashunoslik ishini nimadan boshlash kerakligi haqida edi. Butun shahar
maktablari va uchta qishloq maktablarida oʻlkashunoslik toʻgaraklari tashkil
qilinadi va ularda 294 ta yosh oʻlkashunos birlashtirilgan. Ammo muzey ilmiy
xodimlari toʻgaraklar bilan muntazam aloqa, boshqaruv va ishga yoʻnaltirish
ishlarini ta’minlay olmagan. Muzey tarkibida maktab oʻlkashunosligi xonasi
yaxshi jihozlangan boʻlsa-da, boshqa sohalarni tashkil etishning biroz oqsashi va
ilmiy xodimlarning oʻz xonasida doimiy turmasligi bu soha ish faoliyatini
susaytirardi. Joriy yildagi muzey xodimlarining yana bir kamchiligi maktab
39
Yettita seksiyaning 3 tasi boshlangʻich sinflar va 4 tasi (tabiatshunoslik, tarix-arxeologiya, fizika-matematika va
til, adabiyot va folklor) katta yoshdagilar uchun edi.
58
oʻlkashunosligi ishini hali jiddiy tashkil etmaganligida va maktab oʻquvchilari
bilan mustahkam aloqa oʻrnatmaganligida edi.
Yozgi ta’til paytida muzey rahbariyati, xalq ta’limi boshqarmasi va
hokimlik rahbarligida oʻlkashunoslik sayohatlarini tashkil qilish uchun viloyat
shtabi tuziladi. Muzey jamoasi viloyat boʻyicha 10 ta oʻlkashunoslik sayohat
yoʻnalishini ishlab chiqdi. Shu yoʻnalishlar boʻyicha 330 ta guruhda 8258 kishi
yosh oʻlkashunos sifatida qatnashgan. Aslida bunday tadbirlarning kelajakda oʻz
samarasini berishiga umid qilingan va darhaqiqat shunday boʻlib chiqdi.
Oʻquvchilarning muzey rahbariyatiga murojaatida ekskursiyalarni koʻpaytirish va
ularni ta’lim dasturlariga kiritishning soʻralgani, buni tasdiqlaydi.
1951-yil davomida muzeyning maktab-oʻlkashunosligi xonasida ilmiy
xodimlar tomonidan 47 ta mashgʻulot tashkil etilgan. Mashgʻulotlarda gerbariy
yigʻish, qushlar va mayda jonivorlarni yasash mavzularida darslar oʻtkazilgan.
1951-yil muzeyga jami 33576 kishi tashrif buyurgan boʻlsa, shundan 1214
kishiga muzeyni bepul tomosha qilishga ruxsat berilgan. Yuqoridagilarni inobatga
olib, 1952-yilda qilinadigan ishlar rejasida quyidagilar belgilangan. 1. Sovet
jamiyatini targʻib qiluvchi ekspozitsiya yaratish; 2. Muzey ilmiy xodimlar
kengashi tasdiqlab bergan mavzular boʻyicha turli tashkilotlarda 250 ta ma’ruza
oʻqish va sayyor ekspozitsiya tashkil etish. Rejadagi ishlar bajarilganligi
hisobotlarda oʻz aksini topgan.
Maktab va muzey bevosita oʻlkashunoslik faoliyati bilan bogʻliq ishlarni
amalga oshirishni rejalashtirgan. Jumladan, Xalq ta’limi boshqarmasi bilan
kelishgan holda shahar maktablarida oʻlkashunoslik toʻgaraklarini ochish, ularga
muzey tomonidan metodik yordam berishni tashkil etish va h.k. Rejada koʻzda
tutilgan ishlar albatta, oʻz amaliy natijasini koʻrsatdi. Yil oxirida Buxoro shahrida 3
ta va Kogon shahrida 3 ta maktabda oʻlkashunoslik toʻgaraklari ochildi. Xalq
ta’limi metodik birlashmasining roziligi va koʻmagi bilan oʻrta maktablarda
geografiya, botanika, zoologiya, tarix va adabiyot fanlarini muzeylarga ekskursiya
qilish orqali oʻqitish jarayonlari rejalashtiriladi va oʻsha yili bu ishlar amalga
oshiriladi.
59
Yozgi ta’til paytida maktab oʻquvchilari bilan oʻlkani oʻrganish
yoʻnalishida kamida 5 ta turistik sayohat rejalashtirilgan boʻlib, ulardan 2 tasi
viloyat tarixiy yodgorliklariga va 3 tasi tabiatga sayohat edi. Buning natijasida
1952-yil Xalq ta’limi bilan Buxoro turistik ekskursiya markazi oʻrtasida
oʻlkashunoslik ishlarini viloyatlar boʻyicha yoyish maqsadida shartnoma
imzolanadi. Sayohat davomida yigʻilgan ashyolar umumlashtirilib, muzeyda
maktab oʻlkashunosligi koʻrgazmasi tashkil etiladi. 1952-yili Muzey qoshidagi
maktab oʻlkashunosligi xonasida yosh oʻlkashunoslarga 26 ta mashgʻulot darslari
oʻtkazildi.
Oʻlkashunoslik va turistik sayohat yakunlari boʻyicha yosh oʻlkashunoslar
konferensiyasi tashkil etiladi. Unda muzey ilmiy xodimlari “Maktab
oʻlkashunosligining vazifalari” mavzusida ma’ruza qilishadi. 1952-yilda muzey
ilmiy xodimlari butun viloyat maktablarida shu mavzuda ma’ruzalar oʻqishgan.
Oradan bir yil oʻtib, ya’ni 1953-yil muzey tarkibidagi maktab
oʻlkashunosligi xonasini tarixiy ashyolar bilan boyitib, viloyat maktab
oʻlkashunosligi metodik markaziga aylantirish rejalashtirilgandi. Yil davomida
metodik markaz maktablardagi oʻlkashunoslik burchaklari va toʻgaraklariga
yordam berib turgan. Buxoro viloyatidagi tarixiy va arxeologik yodgorliklarni
aniqlash va roʻyxatga olish ishlarini oʻlkashunoslik sohasida faoliyat yuritayotgan
muzey ilmiy xodimlari Laskutova, Maksimova, Davlatkazina, Gadiyevlar
tomonidan amalga oshirishgan.
Yuqoridagilarning amaliy natijasi sifatida har yili Buxoro tarixiy
oʻlkashunoslik muzeyida 4-5 ta ekspozitsiya tashkil etilardi.
Oʻtgan asrning 60-yillaridan muzey ilmiy-ma’rifiy faoliyatida targʻibot
ishlari yanada jonlanganini turli tashkilotlarda oʻqilgan ma’ruzalar soniga qarab
bilish mumkin. (
Do'stlaringiz bilan baham: |