Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti Buxoro tarixi kafedrasi oybek klichev

4-mavzu. XX asr 50-90-yillardagi Buxoro muzeyi faoliyati 
Reja: 
4.1.
XX asr ikkinchi yarmidan boshlab muzeyda oʻlkashunoslik sohasiga 
e’tiborning kuchayishi va muzeyning maktab bilan hamkorligi hamda 
maktablarda oʻlkashunoslik toʻgaraklarining tashkil etilishi. 
4.2.
Buxoro oʻlkashunoslik muzeyining ashyolar bilan toʻldirilishi va 
muzeyda ilmiy tadqiqot hamda respublikadagi muzeylar bilan hamkorlik 
ishlari.
4.3.
XX asr 80-90-yillardagi Buxoro muzeyi faoliyati
. 
 
Tayanch 
soʻz 
va 
iboralar:
Arxiv, 
arxeologiya, 
institut, 
inventarizatsiya, muzey, maktab, ma’ruza, kolxoz, kolleksiya, koʻchma 
koʻrgazma, komissiya, ta’lim, toʻgarak, ta’til, turist, filial, fond, protokol, 
oʻlkashunoslik, sovet, eksponat, ekspeditsiya, ekspozitsiya, ekskursiya, 
hamkorlik. 
4.1.XX asr ikkinchi yarmidan boshlab muzeyda oʻlkashunoslik 
sohasiga e’tiborning kuchayishi va muzeyning maktab bilan hamkorligi 
hamda maktablarda oʻlkashunoslik toʻgaraklarining tashkil etilishi.
XX 
asrning ikkinchi yarmidan boshlab Buxoro oʻlkashunoslik muzeyining faoliyatida 
yangi davr boshlandi desak xato boʻlmaydi. Muzey qoshida turli toʻgaraklar, 
ekspeditsiyalar va ekspozitsiyalar tashkil etildi hamda turli tashkilotlar va ilmiy 
tadqiqot markazlari bilan hamkorlik ishlari yoʻlga qoʻyildi.
 
1947-yildan Buxoro oʻlkashunoslik muzeyi oʻz faoliyatini arkda davom 
ettirdi. 4-iyulda muzey direktori R.Fayozova nomiga markazdan yuborilgan xatda 
oktabr toʻntarishining 30 yilligi munosabati bilan 7-oktabrda koʻrgazma tashkil 
etish va unda asosiy e’tiborni sovet jamiyatini mustahkamlashga qaratish kerakligi 
ta’kidlanadi. 
Xatda asosiy e’tibor oʻlkashunoslik sohasiga qaratilgan holda, sotsialistik 
qurilish va ikkinchi jahon urushi gʻalabasining tarixiy ahamiyatini aks ettiruvchi 

---

54 
materiallarni toʻplab, aholi oʻrtasida targʻib qilishning zarurati toʻgʻrisida soʻz 
boradi. Shuningdek, erishilgan 
yutuqlarni qamrab oluvchi mavzularda 
oʻlkashunoslik konferensiyalari oʻtkazish tavsiya etiladi. 
1948-yil muzey tomonidan Buxoro viloyati boʻylab uchta ilmiy 
ekspeditsiya tashkil etiladi. Tarix boʻlimi ilmiy xodimlari Romitan tumanidagi 17 
ta tepalikda arxeologik tadqiqot ishlari olib bordilar. Natijada 60 tanga, 200 ta 
arxeologik ashyo topishga muvaffaq boʻlindi. Topilgan buyumlarning fotosuratlari 
tayyorlanib, doimiy saqlash uchun muzeyga topshirildi. Tabiat boʻlimi ilmiy 
xodimlari esa viloyatning Vobkent, Romitan va Jondor tumanlariga ilmiy 
ekspeditsiya uyushtirdilar. Bundan koʻzlangan maqsad tumanlar tabiatini va 
Zarafshon daryosi oʻng sohilidan 72 km masofadagi hudud tabiatini oʻrganishdan 
iborat edi. 
Kogon tumaniga qilingan uchinchi ekspeditsiya davrida Tabiat boʻlimi 
ilmiy xodimlari tomonidan togʻ jinslari kolleksiyasi yigʻiladi. 
1948-yil 22-oktabrda SSSR Ministrlar Soveti Madaniy oqartuv ishlari 
komiteti rahbari N.Baranovning Buxoro tarixiy oʻlkashunoslik muzeyi direktori 
S.Joʻraevga yuborgan xatida muzeylarda oʻlkani oʻrganish sohasida ilmiy 
tadqiqotlar kam olib borilayotganligi va davlat tomonidan yildan yilga koʻproq 
mablagʻ ajratilishiga qaramasdan, bu soha oqsayotganligi haqida gapiriladi. 
Maktubda muzeyning har bir sohada olib borayotgan ishiga e’tibor 
berilgan. Oʻlkashunoslik sohasida qilinishi kerak boʻlgan ishlar toʻgʻrisida 
quyidagilar qayd qilingan: 
1. Viloyat (shahar) komsomoli, madaniyat uylari, Xalq ta’limi bilan 
kelishgan holda oʻlkashunoslik toʻgaraklarini xuddi muzeylardagi tabiatshunoslik, 
tarix va etnografiya boʻlimlari kabi maktablar, madaniyat uylari, klublar qoshida 
tuzish. Toʻgaraklarda oʻlka tarixini oʻrganish va oʻlkashunoslik ashyolarini yigʻish; 
2.Oʻlkashunoslik sohasiga qiziquvchilarni toʻplash va ulardan tabiat 
boʻlimi uchun ilmiy xodimlar tayyorlash. Oʻlkaning tabiati – fauna va florasi 
kolleksiyasini yaratish, etnografik ekspeditsiyalar tashkil etish natijasida muqaddas 
qadamjolarni oʻrganish va folklor namunalarini yigʻish;

---

55 
3.Mahalliy va poytaxt arxivlaridan mustamlakachilik, inqilob tarixi va 
oʻtgan yillardagi sotsial qurilish mavzularida material yigʻish, kutubxona va oʻquv 
tashkilotlari bilan aloqa bogʻlab oʻlka tarixi boʻyicha ma’lumot toʻplash; 
4.Muzey qoshida maktab oʻlkashunosligi xonasini tashkil etib, yoshlarni 
oʻlkashunoslikka jalb qilish, bu sohada Surxondaryo muzeyi faoliyatini barcha 
muzeylarga namuna qilib koʻrsatish; 
5.Tezda muzey oʻlkashunoslik kengashini tuzish va uning doimiy 
oʻlkashunoslik faoliyatini tashkil etish va nazorat qilish.
Maktubda koʻtarilgan masala va berilgan topshiriqlardan kelib chiqib, 
Buxoro oʻlkashunoslik muzeyida 1948-yil 7-noyabrda toʻrtta boʻlimdan iborat 
yangi ekspozitsiya tashkil etiladi. Bundan tashqari muzey 1948-yilda oʻlka tarixini 
oʻrganish sohasida ham talay ishlarni amalga oshiradi. Masalan, keyingi yillarda 
Buxoro muzeyi maktablar qoshidagi oʻlkashunoslik toʻgaraklari bilan aloqalarni 
mustahkamlashga harakat qilgan. Shofirkon tumanidagi Gorkiy maktabi va 
Buxorodagi Ushinskiy maktablarida yangi oʻlkashunoslik toʻgaraklari tashkil 
etiladi. Toʻgarak loyihasi boʻyicha yozgi ta’tilda maktab oʻquvchilariga 
Buxoroning tarixiy yodgorliklariga sayohat tashkil qilinadi va kuzatishlar paytida 
pioner oʻlkashunoslar tomonidan turli tarixiy ashyolar yigʻiladi. Buning natijasida 
muzey qoshida maktab-oʻlkashunoslik xonasi tashkil etish rejalashtiriladi.
1949-yilning 25-mayida boʻlib oʻtgan muzey xodimlari kengashida muzey 
sohasidagi har bir yoʻnalishga alohida e’tibor berilgan va oʻlka tarixini oʻrganish 
boʻyicha talay ishlar qilinishi rejalashtirilgan. Unga koʻra muzey tarkibida 
oʻlkashunoslik kengashini tuzish va uning tarkibiga tarixchi, tabiatshunos, 
sotsialistik qurilish mutaxassislarini kiritish, korxona, ta’lim muassasalari, 
kolxozlar va tashkilotlarning oʻlkashunoslik faoliyatini oʻrganish, oʻlkashunoslik 
toʻgaragiga maktab komsomollarini jalb qilish, tashkilotlarda oʻlkashunoslikni 
targʻib qilish uchun muzey ilmiy xodimlarining ma’ruzalaridan foydalanish koʻzda 
tutilgan. 
Viloyat muzeyining № 9 buyrugʻiga binoan, 1949-yil 29-yanvardan 
muzeydagi qimmatbaho va nodir metallar inventarizatsiyasini (roʻyxatdan 

---

56 
oʻtkazish) tashkil etish lozim edi. Unga koʻra, oltin buyumlar (tangalar, uzuklar, 
sirgʻalar, ayollar zeb-ziynat buyumlari) umumiy ogʻirligi 691 gramm 450 mlg, 
kumush ashyolar (tangalar, qoshiqlar, rumkalar va boshq.) umumiy ogʻirligi 19414 
gramdan ortiq va boshqa 630 ta ashyo roʻyxatdan oʻtkaziladi. 
Buxoro tarixiy-oʻlkashunoslik muzeyining 1949-yil uchun tayyorlangan 
hisobotida arkda muzey uchun 11 ta xona ajratilgani va shu vaqtdan boshlab 
muzeyda maktab oʻlkashunosligi xonasi ochilganligi haqida ma’lumotlar mavjud. 
Hisobotda ilmiy oʻlkashunoslik kengashining strukturasi va tashkilotlarda 
rasmiy oʻlkashunoslik toʻgaraklari 1949-yilgacha mavjud boʻlmagani ta’kidlanadi. 
Shuni inobatga olib, oʻlkashunoslik toʻgaraklarini tuman madaniyat uylari, 
kolxozlardagi yigʻingohlarda va maktablarda ochish vazifasi qoʻyiladi. 
Kolxozlarda tuzilgan toʻgaraklar avgust-sentabr oylarida asosiy e’tiborni 
paxta yigʻimiga qaratishlari kerak boʻlgan.
Viloyat xalq ta’limi boshqarmasi oldiga yangi oʻquv yilida oʻlkashunoslik 
sohasiga jiddiy e’tibor berish, sentabrning ikkinchi yarmidan viloyatdagi 15 ta 
maktabda yosh oʻlkashunos toʻgaraklarini tashkil etish va rasmiylashtirish vazifasi 
qoʻyildi. 1949-yilning uchinchi choragida oltita joyda (tuman madaniyat uyi va 
kolxoz klublarida) oʻlkashunoslik toʻgaragini ochish uchun tayyorgarlik ishlari 
boshlanadi. 
Oʻlkashunoslik sohasini targʻibot qilish uchun quyidagi choralar 
koʻrilganini kuzatish mumkin. Oʻqituvchilarning avgust kengashida oʻlkashunoslik 
toʻgaraklarining 
metodik 
koʻrsatmasi 
tasdiqlanadi. 
Viloyat 
gazetasida 
oʻlkashunoslik faoliyatini ommalashtirish uchun katta maqola e’lon qilinadi va 
radioda uchta eshittirish beriladi. 
Oʻlkashunoslik sohasi viloyatda ancha qiziqishga sabab boʻldi va bu 
sohadagi muammolarni yechish uchun muzey direktoridan boshlab ilmiy xodimlar, 
hatto texnik xodimlargacha jiddiy shugʻullanishi talab qilinadi. Haftaning uch kuni, 
ya’ni seshanba, payshanba va juma kunlari muzeyda oʻlkashunoslik kunlari deb 
e’lon qilinadi. Oʻsha kunlarda ilmiy xodimlar oʻlkashunoslik boʻlimi faoliyati bilan 

---

57 
shugʻullanishgan va toʻgarak vakillarini qabul qilib, ularga maslahat va yordam 
berishgan. 
Arxiv ma’lumotlarida qayd etilishicha, muzey qoshida maktab komissiyasi 
tuziladi va Buxoro shahridagi Xalq ta’limi boʻlimi tavsiyasiga koʻra, unga shahar 
maktabining 25 ta faol oʻqituvchisi jalb qilinadi. Komissiya yettita seksiyaga 
boʻlinib ish olib boradi
39
. Bundan koʻzlangan maqsad maktab bilan muzey 
oʻrtasida tajriba almashish, ma’lum bir fanlarga ixtisoslashtirilgan maktab 
oʻlkashunosligi xonalarini tuzish va maktab oʻquvchilariga oʻlka tarixini 
oʻrgatishdan iborat edi. 
Oʻlkashunoslik ishlari 1950-yilda ikki yoʻnalish boʻyicha olib borilgan. 
Birinchisi, muzey oʻlkashunosligi kengashini rasmiylashtirish va uning seksiyalari 
doirasida shahar maktablarida yosh oʻlkashunoslar toʻgaragini tashkil etish. 
Ikkinchisi, “Qadrdon oʻlkamizni oʻrganamiz” mavzusida maktab oʻquvchilari bilan 
viloyat boʻylab turistik sayohat tashkil etish. 
Oʻlkashunoslik kengashi tarkibi 93 ta faollardan, ya’ni oʻqituvchilar, sanoat 
va qishloq xoʻjaligi xodimlari, tabiatshunoslar, tarixchilardan iborat boʻlib, ular yil 
davomida bir necha bor toʻplanishib ilmiy tadqiqot, ekspozitsiya tematik rejalari va 
strukturasiga oid masalalarni hal etishgan. Joriy yilda 22 ta kengash chaqirilib, 
unda 38 ta masala koʻriladi. Asosiy masala mavzuli ekspozitsiyaning metodikasi 
va oʻlkashunoslik ishini nimadan boshlash kerakligi haqida edi. Butun shahar 
maktablari va uchta qishloq maktablarida oʻlkashunoslik toʻgaraklari tashkil 
qilinadi va ularda 294 ta yosh oʻlkashunos birlashtirilgan. Ammo muzey ilmiy 
xodimlari toʻgaraklar bilan muntazam aloqa, boshqaruv va ishga yoʻnaltirish 
ishlarini ta’minlay olmagan. Muzey tarkibida maktab oʻlkashunosligi xonasi 
yaxshi jihozlangan boʻlsa-da, boshqa sohalarni tashkil etishning biroz oqsashi va 
ilmiy xodimlarning oʻz xonasida doimiy turmasligi bu soha ish faoliyatini 
susaytirardi. Joriy yildagi muzey xodimlarining yana bir kamchiligi maktab 
39
Yettita seksiyaning 3 tasi boshlangʻich sinflar va 4 tasi (tabiatshunoslik, tarix-arxeologiya, fizika-matematika va 
til, adabiyot va folklor) katta yoshdagilar uchun edi.

---

58 
oʻlkashunosligi ishini hali jiddiy tashkil etmaganligida va maktab oʻquvchilari 
bilan mustahkam aloqa oʻrnatmaganligida edi. 
Yozgi ta’til paytida muzey rahbariyati, xalq ta’limi boshqarmasi va 
hokimlik rahbarligida oʻlkashunoslik sayohatlarini tashkil qilish uchun viloyat 
shtabi tuziladi. Muzey jamoasi viloyat boʻyicha 10 ta oʻlkashunoslik sayohat 
yoʻnalishini ishlab chiqdi. Shu yoʻnalishlar boʻyicha 330 ta guruhda 8258 kishi 
yosh oʻlkashunos sifatida qatnashgan. Aslida bunday tadbirlarning kelajakda oʻz 
samarasini berishiga umid qilingan va darhaqiqat shunday boʻlib chiqdi. 
Oʻquvchilarning muzey rahbariyatiga murojaatida ekskursiyalarni koʻpaytirish va 
ularni ta’lim dasturlariga kiritishning soʻralgani, buni tasdiqlaydi. 
1951-yil davomida muzeyning maktab-oʻlkashunosligi xonasida ilmiy 
xodimlar tomonidan 47 ta mashgʻulot tashkil etilgan. Mashgʻulotlarda gerbariy 
yigʻish, qushlar va mayda jonivorlarni yasash mavzularida darslar oʻtkazilgan. 
1951-yil muzeyga jami 33576 kishi tashrif buyurgan boʻlsa, shundan 1214 
kishiga muzeyni bepul tomosha qilishga ruxsat berilgan. Yuqoridagilarni inobatga 
olib, 1952-yilda qilinadigan ishlar rejasida quyidagilar belgilangan. 1. Sovet 
jamiyatini targʻib qiluvchi ekspozitsiya yaratish; 2. Muzey ilmiy xodimlar 
kengashi tasdiqlab bergan mavzular boʻyicha turli tashkilotlarda 250 ta ma’ruza 
oʻqish va sayyor ekspozitsiya tashkil etish. Rejadagi ishlar bajarilganligi 
hisobotlarda oʻz aksini topgan. 
Maktab va muzey bevosita oʻlkashunoslik faoliyati bilan bogʻliq ishlarni 
amalga oshirishni rejalashtirgan. Jumladan, Xalq ta’limi boshqarmasi bilan 
kelishgan holda shahar maktablarida oʻlkashunoslik toʻgaraklarini ochish, ularga 
muzey tomonidan metodik yordam berishni tashkil etish va h.k. Rejada koʻzda 
tutilgan ishlar albatta, oʻz amaliy natijasini koʻrsatdi. Yil oxirida Buxoro shahrida 3 
ta va Kogon shahrida 3 ta maktabda oʻlkashunoslik toʻgaraklari ochildi. Xalq 
ta’limi metodik birlashmasining roziligi va koʻmagi bilan oʻrta maktablarda 
geografiya, botanika, zoologiya, tarix va adabiyot fanlarini muzeylarga ekskursiya 
qilish orqali oʻqitish jarayonlari rejalashtiriladi va oʻsha yili bu ishlar amalga 
oshiriladi.

---

59 
Yozgi ta’til paytida maktab oʻquvchilari bilan oʻlkani oʻrganish 
yoʻnalishida kamida 5 ta turistik sayohat rejalashtirilgan boʻlib, ulardan 2 tasi 
viloyat tarixiy yodgorliklariga va 3 tasi tabiatga sayohat edi. Buning natijasida 
1952-yil Xalq ta’limi bilan Buxoro turistik ekskursiya markazi oʻrtasida 
oʻlkashunoslik ishlarini viloyatlar boʻyicha yoyish maqsadida shartnoma 
imzolanadi. Sayohat davomida yigʻilgan ashyolar umumlashtirilib, muzeyda 
maktab oʻlkashunosligi koʻrgazmasi tashkil etiladi. 1952-yili Muzey qoshidagi 
maktab oʻlkashunosligi xonasida yosh oʻlkashunoslarga 26 ta mashgʻulot darslari 
oʻtkazildi.
Oʻlkashunoslik va turistik sayohat yakunlari boʻyicha yosh oʻlkashunoslar 
konferensiyasi tashkil etiladi. Unda muzey ilmiy xodimlari “Maktab 
oʻlkashunosligining vazifalari” mavzusida ma’ruza qilishadi. 1952-yilda muzey 
ilmiy xodimlari butun viloyat maktablarida shu mavzuda ma’ruzalar oʻqishgan. 
Oradan bir yil oʻtib, ya’ni 1953-yil muzey tarkibidagi maktab 
oʻlkashunosligi xonasini tarixiy ashyolar bilan boyitib, viloyat maktab 
oʻlkashunosligi metodik markaziga aylantirish rejalashtirilgandi. Yil davomida 
metodik markaz maktablardagi oʻlkashunoslik burchaklari va toʻgaraklariga 
yordam berib turgan. Buxoro viloyatidagi tarixiy va arxeologik yodgorliklarni 
aniqlash va roʻyxatga olish ishlarini oʻlkashunoslik sohasida faoliyat yuritayotgan 
muzey ilmiy xodimlari Laskutova, Maksimova, Davlatkazina, Gadiyevlar 
tomonidan amalga oshirishgan. 
Yuqoridagilarning amaliy natijasi sifatida har yili Buxoro tarixiy 
oʻlkashunoslik muzeyida 4-5 ta ekspozitsiya tashkil etilardi.
Oʻtgan asrning 60-yillaridan muzey ilmiy-ma’rifiy faoliyatida targʻibot 
ishlari yanada jonlanganini turli tashkilotlarda oʻqilgan ma’ruzalar soniga qarab 
bilish mumkin. (