Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti Buxoro tarixi kafedrasi oybek klichev

Jadval №3 
1938-yilda tuzilgan tuman va shahar arxivlari roʻyxati
129
: 
1.
Gʻijduvon 19. Shaxrisabz 
2.
Shofirkon 20. Yakkabogʻ 
3.
Buxoro t.
21. Boysun 
4.
Vobkent 22. Denov 
5.
Kogon
23. Jarqoʻrgʻon 
6.
Qorakoʻl 24. Sherobod 
127
Buxoro VDA. F-15 fond, 1-roʻyxat, 9 ish, 67-varaq.
128
Fayzullayev Sh.N., Klichev O.A. Buxoro arxiv ishi tarixi. – Buxoro: “Durdona” nashriyoti, 2015. –B.49.
129
Buxoro VDA. F-15 fond, 1-roʻyxat, 9 ish, 5-varaq.

---

182 
7.
Qizil-tepa 25. Shoʻrchi 
8.
Romitan 26. Sari-Osiyo
9.
Karman 27. Termiz 
10.
Konimex 28. Qamashi
11.
Sverdlosk
Shahar arxivlari
12.
Qarshi 1. Temiz 
13.
Beshkent 2. Buxoro 
14.
Gʻuzor 3.Kogon
15.
Dehqonobod (eski Qarshi) 4.Qarshi 
16.
Koson 5.Shahrisabz 
17.
Kitob 6.Gʻijduvon 
18.
Chiroqchi
XX asr 40-yillarga kelib arxiv tizimida yana mutaxassis kadrlarning 
muammosi “bosh koʻtargan”. Markaziy davlat arxivining 1940-yilgi hisobotida 
aytilishicha, Fargoʻna va Buxoro viloyat davlat arxivlarida kadrlar masalasi 
boʻyicha muammolar yuzaga kelgan. Buning oqibatida Buxoro arxiv boʻlimi yillik 
hisobotlarni topshirmagan va yillik ma’lumotlarda qayd etilmagan
130
.
Buxoro viloyat IIXKB davlat arxivining 1941-yilgi hisobotida aytilishicha, 
Buxoro viloyat davlat arxivining 1941-yilgi faoliyati asosan doimiy kadrlarni 
saralash, tekshirish va mustahkamlashdan, tartibga solingan arxiv materiallarini 
davlat arxiviga toʻplash, yangi arxiv fondlarini yaratishdan, tuman arxivlarini 
tuzish va muassasalardagi arxiv materiallarini tartibga solishdan iborat boʻladi. 
Lekin Buxoro viloyat davlat arxivi katta umidlar bilan boshlagan ishlarini 
1941-yilda oxiriga yetkaza olmagan. Buning sabablari koʻp boʻlib, ular 
quyidagilardan iborat boʻlgan: 
- Arxivda rahbariyat oʻzgarib - viloyat arxiv rahbari Toshmatov oʻrniga 
oʻrtoq Majidov tayinlandi. Lavozimlarni topshirish – qabul qilish natijasida, 
hamda arxiv-texnik ishini tashkil etishda koʻp vaqt yoʻqotilgan. Shuning uchun 
1941-yilgi ishlab chiqilgan reja bajarilmay qoladi. 
130
Fayzullayev Sh.N., Klichev O.A. Buxoro arxiv ishi tarixi. – Buxoro: “Durdona” nashriyoti, 2015. –B.50.

---

183 
- Rejada 1941-yilda 12 000 saqlov birlikda yangi fondlarni tartibga solish 
va umumiy tarkibdan 16 000 saqlov birlikda makalaturaga ajratish nazarda tutilgan 
edi. 
Haqiqatda esa arxiv materiallariga ishlov berish ustida faoliyat olib 
borilgan. Hammasi boʻlib 6471 saqlov birlikdagi 60 ta fondga ishlov berildi. 
Makalaturaga 17 000 saqlov birlikdagi hujjatlar topshirilib, reja orttirib bajarilgan. 
Yoʻq qilishga ajratilgan hujjatlarning roʻyxati OʻzSSRning Arxiv boʻlimiga 
tasdiqlash uchun yuborilgan. 
- 15 000 saqlov birlikda arxiv hujjatlarini yigʻish ham rejaga kiritilgandi. 
Amalda esa tugatilgan muassasalardan: 1)Buxoro viloyat qurilish tresti; 2)Yuqori 
toifadagi kolxoz-ishchilar maktabi; 3)Kogondagi Buxoro bazasi; 4)Buxoro shahar 
qurilish idorasi; 5)1-Buxoro Qurilish uchastkasi; 6)Vobkent qurilish uchastkasi; 
7)2-Kogon Qurilish uchastkasi hujjatlari qabul qilindi.
Bundan tashqari muassasalardagi muddati tugagan arxiv materiallaridan: 
Buxoro viloyat tayyorlov idorasi, Buxorodagi kunduzgi rabfak, yana Oziq-ovqat 
xalq komissariatining qaroriga koʻra Kogon yogʻ zavodining 160 saqlov birlikdagi 
hujjatlarini qabul qildi. 88 saqlov birlikda Turkmaniston SSRdan Buxoro bojxonasi 
arxiv materiallari fondi qabul qilindi. 1941-yilda hammasi boʻlib 1985 saqlov 
birlikda arxiv materiallari jamlangan
131
.
- 113 ta soʻrov tushgan boʻlib, ularning 80 tasiga ijobiy, 33 tasiga rad 
javobi berilgan. Arxivda Buxoro studiyasi va radiosi bilan hamkorlikda ilmiy 
hamda publikatsion ishlar ham amalga oshirilgan; 
- inspektorlik ishiga keladigan boʻlsak, rejada 27 ta tuman arxiv 
tashkilotlari va 10 ta tuman muassasalarini tekshirish nazarda tutilgan edi. Aslida 
19 ta tuman arxivi va 4 ta shahar: Kogon, Shahrisabz, Gʻijduvon, Karmana shahar 
arxivlarida tekshirishlar oʻtkazilgan. Koʻrsatilgan tumanlarda ham tuman va shahar 
arxivlari tuzilgan boʻlib, arxivchilar tayinlangan. Ishlar birmuncha ijobiy yoʻlga 
131
Buxoro VDA. F-15 fond, 1-roʻyxat, 33 ish, 1-varaq.

---

184 
qoʻyilgan. Kolxoz, sovxoz, MTS, qishloq sovetidagi arxiv materiallari esa 
jamlanmagan
132
.
Buxoro shahridagi 80 ta tashkilot va muassasa arxivlarida tekshirishlar 
oʻtkazilib, arxivlari tartibga solingan. Ularning 30 tasida maxsus arxivchi 
xodimlar bor ekanligi qayd etilib, mavjud ahvol toʻgʻrisida akt tuzildi.
1.Yana viloyat arxivi shu yili muvaffaqiyatli ravishda idoraviy arxivlar 
uchun 10 ta yosh kadrlarni seminarlar oʻtkazish yoʻli bilan tayyorlab chiqaradi
133
. 
2.Rejada hamma fondlarni roʻyxatga olish nazarda tutilgan boʻlib, lekin 
roʻyxatga olish boʻyicha mutaxassis kadrlarning yoʻqligi sababli amalda faqat 200 
ta fond roʻyxatga olingan.1941-yildagi 21 ta fond, 242 saqlov birlikdagi hujjatlar 
ustida ish olib borilib, ular alohida qilib ajratiladi.
3.Hamma fondlarning roʻyxatga olinmaganligi sababli roʻyxat jadvali 
toʻldirilmagan, jadval hisobga olish ishlari tugatilgandan keyin toʻldirilishi 
aytilgan. Bundan tashqari viloyat arxiviga Fargʻona viloyat IIXK Arxiv boʻlimi 
bilan ijtimoiy shartnoma tuzish ham topshirilgan. Lekin bu shartnomaning qanaqa 
mazmunda ekanligi aytilmagan. Bu haqda boshqa ma’lumotlar uchramaydi. 
Majidov hozirgi kunda Arxiv boʻlimining boshligʻi hisoblanadi, u bir 
vaqtning oʻzida Viloyat davlat arxivining direktori ham hisoblanadi. Boshqa 
shtatlar oʻzgarishsiz qoladi
134
.
Yuqoridagi koʻrsatilgan eng katta muammolardan biri –bino masalasi 50-
yillarda ham kun tartibida turgan. Oʻsha yillarda Buxoro viloyat davlat arxivi biri 
yevropacha, ikkinchisi Koʻkaldosh madrasalari hujralaridan, jami 380 m/kv dan 
iborat ikki xonada joylashgan boʻlib, undagi sharoit hujjatlarni saqlash tartiblariga 
javob bermagan. 
132
Shahar xalq ta’limi, №3 maktabgacha bilim yurti, Viloyat sogʻliqni saqlash boʻlimi, Poliklinika, Feldsherlik 
maktabi, Qizil yarim oy jamiyati, Musiqa bilim yurti, Tikuv fabrikasi, Viloyat xalq ta’limi, №15 Bilim yurti, 
Madaniyat uyi, Shahar sogʻliqni saqlash boʻlimi, Davlat musiqa-drama teatri, Qorakoʻl zavodi, Viloyat non tresti, 
Tayyorlov idorasi(goʻsht), Limonad zavodi,Ipakchilik fabrikasi, Shahar kommunal xoʻjalik xizmati, Viloyat ijroya 
qoʻmitasi,Davlat banki, Omonat kassasi, Shahar moliya boʻlimi, Viloyat moliya boʻlimi, “Oydin” arteli, Uztrans 
bazasi, Viloyat ijtimoiy ta’minot boʻlimi, Shuningdek, xalq sudi, prokuratura va boshqa muassasalarda arxiv 
hujjatlariga munosabat toʻgʻri yoʻlga qoʻyilganligi e’tirof etilgan.
133
Buxoro VDA. F-15 fond, 1-roʻyxat, 33 ish, 3-varaq.
134
Buxoro VDA. F-15 fond, 1-roʻyxat, 33 ish, 2-varaq.

---

185 
Buxoro viloyat davlat arxivining 1955-1956-yillaridagi rahbari Valitova 
Maryam Garifovna tomonidan viloyat va respublika rahbar organlariga arxiv 
muassasasiga normal ish sharoitini yaratish maqsadida 1958-yilda viloyat davlat 
arxivining yangi binosi qurilishini boshlash, oʻquv va uslubiy xonasi, ta’mirlash 
ustaxonasini tashkil qilish taklifi kiritiladi.
Taklifni amalga oshirish borasida Maryam Valitovaning uzoq yillik sa’y-
hakatlari natijasida 1976-yilda viloyat davlat arxivining hozirgi binosining qurilishi 
tugallanib, foydalanishga topshiriladi. 
XX asrning 60-yillarga kelib arxivlar faoliyatida oʻzgarishlar sodir boʻlgan. 
1962-yil 24-dekabrda OʻzSSR yuqori sovetining “Tumanlarni yiriklashtirish 
toʻgʻrisida”gi buyrugʻi chiqadi. Shu munosabat bilan Arxiv boshqarmasi ministrlar 
kengashiga “Tugatilgan tumanlar arxiv materiallarining saqlanishini ta’minlash 
toʻgʻrisida”gi qaror loyihasini topshiradi. Bu qaror ministrlar kengashi tomonidan 
1963-yil 3-yanvarda qabul qilinadi
135
. 
1966-1970-xoʻjalik yilida Andijon, Xorazm, Qashqadaryo, Samarqand, 
Sirdaryo, Toshkent va Buxoro viloyat davlat arxivlarini qurib bitkazish nazarda 
tutilgan edi. Lekin ularning hammasi ham qurib bitkazilmagan. Bu davrga kelib 
barcha arxivlar kabi Buxoro viloyat davlat arxivining faoliyati ham jonlanib 
qolgan. 1965-yil davlat arxivlari tomonidan 104 ta har xil maqolalar e’lon qilingan 
boʻlib, ularning katta qismini Andijon, Sirdaryo, Toshkent, Namangan, Fargʻona 
va Buxoro arxivchilari ikkinchi jahon urishi gʻalabasining 20 yilligiga bagʻishlab 
chiqarganlar. Shu yili Andijon va Buxoro viloyat davlat arxivlari fotohujjatlarni 
komplektatsiya qilish boʻyicha boshqa arxivlarga nisbatan yaxshi natijalarni qoʻlga 
kiritganlar. Markaziy arxiv boshqarmasi Qoraqalpogʻiston, Surxondaryo, Toshkent 
va Buxoro viloyat davlat arxivlarining ishini tekshirib chiqadi. Bu tekshirish 
natijasida shu ma’lum boʻldiki, Sirdaryo va Buxoro viloyat davlat arxivlariga 
jiddiy yordam koʻrsatish kerak boʻlgan. Ularga yordam berish uchun Andijon, 
Fargʻona, Samarqanddan kasbdoshlari biriktiriladi. Buning natijasida Buxoro, 
135
Fayzullayev Sh.N., Klichev O.A. Buxoro arxiv ishi tarixi. – Buxoro: “Durdona” nashriyoti, 2015. –B.53.

---

186 
Sirdaryo, Xorazm, Namangan va Samarqandda kolxozchi-pensionerlarga 
ma’lumotnoma berish muammosi ijobiy hal qilinadi.
Shu yili Buxoro viloyat davlat arxivi koʻpgina qurilish korxonalarining 
arxiv hujjatlarini tartibga solishda yordam beradi. Masalan: “Gazlineftgazsanoat” 
boshqarmasining hujjatlari va boshqalar. 
1970-yil Buxoro viloyat davlat arxivi mahalliy va respublika gazetalarida 
xalq xoʻjaligi yutuqlarini yorituvchi 105 ta fotosuratlarni chop etganliklarini 
kuzatish mumkin. Shu yilda Surxondaryo, Namangan va Buxoro viloyat davlat 
arxivlarida qabul qilingan fotosuratlarni roʻyxatga olish ishlari aniq va oʻz vaqtida 
bajarilganligi ijobiy baholanadi. Lekin ba’zi viloyat davlat arxivlari oʻz yillik va 
besh yillik rejalarini bajara olmaganlar. Bular sirasiga Qashqadaryo va Buxoro 
arxivlarini aytishimiz mumkin. 
1970-yilda muassasalardagi arxivlar nazorati boʻyicha Qashqadaryo, 
Surxondaryo, Andijon va Buxoro viloyati arxivchilari respublika boʻyicha yaxshi 
natijalarni qoʻlga kiritganlar. Bevosita ularning natijalariga nazar tashlaydigan 
boʻlsak quyidagilarni koʻrishimiz mumkin: 
-
Andijon viloyatida – 616 ta nazoratga olingan muassasadan 572 tasi 
yigʻma jildlar nomenklaturasiga ega; 
-
Buxoro viloyatida – 603 ta nazoratga olingan muassasadan 524 tasi 
yigʻma jildlar nomenklaturasiga ega; 
-
Surxondaryo viloyatida – 494 ta nazoratga olingan muassasadan 400 
tasi yigʻma jildlar nomenklaturasiga ega; 
-
Qashqadaryo - viloyatida – 365 ta nazoratga olingan muassasadan 
346 tasi yigʻma jildlar nomenklaturasiga ega; 
Hujjatlar saqlovi, ya’ni bino masalasi doimgiday Xorazm, Sirdaryo, 
Buxoro va Qoraqalpogʻiston MDAsining filiallari avariya holatidagi binolarda 
joylashgan. Qashqadaryo va Qoraqalpogʻiston MDAlari toʻliq ta’mirdan 
chiqarilgan
136
. Toshkent viloyat davlat arxivi esa umuman oʻz binosiga ega emas. 
Malakali mutaxassis ishchilar viloyatlarda umuman boʻlmagan. 
136
Fayzullayev Sh.N., Klichev O.A. Buxoro arxiv ishi tarixi. – Buxoro: “Durdona” nashriyoti, 2015. –B.54.

---

187 
Buxoro viloyatining tashkil etilishi munosabati bilan viloyat arxiv ishiga 
ham oʻz ta’sirini oʻtkazmay qolmadi, albatta. Bu davr arxiv ishi sohasidagi 
oʻzgarishlariga nazar tashlaydigan boʻlsak, ularning nisbatan ijobiy tomonga yuz 
tutganini koʻrishimiz mumkin. Jumladan, soha ishchilarining oylik maoshlari 
oshirilib, ularning soni oshirilgan. Tuman arxivlari nazoratga olinib, ularning 
faoliyatini tartibga solish boʻyicha salmoqli ishlar qilinganligini koʻrishimiz 
mumkin. Oʻtgan asrning 60-yillardan boshlab viloyat arxivchilari matbuotda arxiv 
materiallari asosida turli mavzular boʻyicha maqolalar e’lon qila boshlaydilar. 70-
yillarga kelib viloyat arxivining eng katta muammosi – bino masalasi hal qilindi. 
1976-yilda yangi bino qurilib, foydalanishga topshirildi. XX asrning 80-yillarida 
viloyat arxivi turli tashkilotlarning soʻrovlari javob berish va hujjatlarni qabul 
qilishni davom ettirgan.