O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

2. Donning sifat ko`rsatkichlarini o`zaro aloqasi va ularni un va 
yormaning chiqishiga ta’siri 
 
Doning  texnologik  xossalarini  tayyor  mahsulotning  chiqishi  va  sifati 
ob`ektiv  baholaydi.  Bu  ko`rsatkichlar  har  xil  omillar  ta`sirida  ancha 
o`zgaradi.  Bu  omillarga  quyidagilar  kiradi:  donni  yirikligi,  donni  to`laligi, 
endospermani (mag’izni) nisbiy miqdori, namlik va boshqalar. 
Yirik donda  mag’izi  ko`proq,  qobig’i  yupqa va  kamroq  bo`ladi.  Mayda 
donda  aksincha,  shuning  uchun  mayda  don  tarkibida  kletchatka, 
gemitsellyuloza,  kuldorlik  va  oqsil  miqdori  ko`proq  bo`ladi.  Un  tortishda 
mayda  dondan  un  kam  va  sifati  past  chiqadi.  Yirik  donni  qobiqlari  yengil 
ajraladi, un va oraliq mahsulotlar ko`proq chiqadi. 

---

 
24 
Donni hajmiy og’irligi (naturasi) deb 1 litr hajmdagi donning og’irligiga 
aytiladi. Bu ko`rsatkich qanchalik yuqori bo`lsa, don massasiga nisbatan zich 
bo`lgan mag’zli donlar ko`p bo`lib, ishlab chiqarishda ko`p miqdorda tayyor 
mahsulotni chiqishini ta`minlaydi. SHuning uchun bu ko`rsatkich tegirmonda 
mahsulotning chiqishini hisoblashda foydalaniladi. 
1000 donning massasi- bu ko`rsatkich qancha yuqori bo`lsa donlar to`la 
etilgan  va  yirik  bo`ladi.  Natijada  qayta  ishlangan  donlardan  mahsulotning 
chiqishi ko`p bo`ladi. 
Kuldorlik-bu ko`rsatkich maydalangan don va don mahsulotlarini 650 S
0
 
dan yuqori temperaturada kuydirilganda qolgan mineral moddalar miqdoriga 
aytiladi.  Don  tarkibidagi  makro  elementlarga  kaliy,  fosfor,  natriy  va  kaltsiy 
tuzlari  kiradi  va  ular  donning  kuldorligini  95  %  ni  hosil  qiladi.  Mikro 
elementlarga marganits, temir, magniy, kumush va boshqalarni tuzlari kiradi. 
Mineral  moddalar donning  mag’izida  0,12-0,42  % ni,  aleyron  qatlamda 
6,5-12,5 % ni, qobiqlarda 5-8 % ni tashkil qiladi. 
Kuldorlik  unni  sifatini  baholovchi  standart  ko`rsatkichlardan  biridir. 
Oliy  navli  unning  kuldorligii  0,55  %  dan  ,  birinchi  navli  unning  kuldorligi 
0,75 % dan, ikkinchi navli unning kuldorligi 1,25 % dan va O`zbekiston navli 
unning kuldorligi 1,10 % dan yuqori bo`lmasligi shart. 
Donning  kuldorligi  donni  turiga,  naviga,  o`sish  jarayonida  tuproqning 
tarkibiga  va  iqlim  sharoitiga  qarab  1,5  %  dan  2,2  %  gacha  o`zgaradi. 
SHundan  1,5-1,8  %  kuldorlik  yumshoq  bug’doy  doniga,  yuqori  foizi  qattiq 
bug’doy doniga ta`luqli.