O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro

Jadval-6

Ko’rsatkichlar, homashyo tavsifi	Gudron	Kreking qoldiq
Zichlik	0,990	1,024
Kokslilik darajasi	16	23
Oltingugurt miqdori, %	2,8	3,3
Maҳsulotlar chiqishi
Koks	24	35
C4 gacha gazlar	11	11
Benzin	16	7
Engil va og’ir gazoyl	49	47
Cirkulyaciyalanish koeffecenti	0,3	0,3

2. 
   Termik kreking jarayonlarining nazariy asoslari.
   

Neft xom ashyosining molekulalari yuqori ҳarorat (T 360^o S dan yuqori) ta’sirida parchalanadi yoki krekinglanadi. Kreking jarayonida ikkilamchi reakstiyalar ҳam boradi, ya’ni parchalangan birlamchi maxsulotlarning molekulalari o’zaro birikadi.
Mazutni termik krekinglaganda undan qariyib to 60 % gacha maxsulot, ya’ni past ҳaroratda qaynaydigan uglevodorodlar olish mumkin bo’ladi. Bu maxsulotlar quyidagilardir: kreking benzin, kreking kerosin, gazoyl va gaz. Bir vaqtning o’zida jarayonda dastlabki xom ashyo, mazutga nisbatan oғir maxsulotlar □ kreking qoldiq va koks ҳam ҳosil bo’ladi. Termik kreking jarayonida parchalanish reakstiyasi asosiy reakstiya ҳisoblanib, natijada tayyor maxsulot □ ҳosil bo’lishiga olib keladi. Smola va koks □ krekingni keraksiz va yonlanma maxsulotlari ҳisoblanadi.
Qizdirish vaqtida mazut va gudron kabi oғir neft qoldiqlari eng oson parchalanadi, solyar frakstiyalari nisbatan qiyinroq, kerosin frakstiyalari eng qiyin parchalanadi. Yuqori ҳaroratlarda gazlar barqaror bo’ladilar.
Normal stetan S₁₆N₃₄ (qay. ҳarorati 270^o S) misolidagi krekinglash jarayoni quyidagicha kechadi. Uglevodorod zanjiri asosan molekula o’rtasidan uzilib, oktan S₈N₁₈ molekulasi (qay. ҳarorati 126^o S) va okten molekulasi ҳosil bo’lishiga olib keladi (qay. ҳarorati 123^o S):


SN₃(SN₂)₁₄ SN₃ → SN₃(SN₂)₆ SN₃ + SN₃(SN₂)₅ SN =SN₂
n- stetan oktan okten

Olingan uglevodorodlar o’z navbatida parchalanib, to’yingan va to’yinmagan uglevodorodlarni ҳosil qiladi. Oktan, yuqori ҳarorat zonasida bo’lganli uchun yana parchalanib, butan va buten ҳosil qiladi:

S₈N₁₈ → S₄N₁₀ + S₄N₈

oktan butan buten

Shunday qilib, parafin uglevodorodlarini chuqur krekinglaganda tarkibi to’yinmagan uglevodorodlarga boy gaz ҳosil bo’lishi kuchayadi.

Tarkibida aromatik uglevodorodlari ko’p bo’lgan xom ashyo qiyin krekinglanib, oson kokslanadi. Naftenli xom ashyo esa aromatik va pafinli xom ashyolar orasida oraliq o’rinni egallaydi. Biroq, parafinli xom ashyoga nisbatan naftenli □ aromatik xom ashyodan olingan benzin sifatli xisoblanadi.

Jarayonga turli omillarning ta’siri.

Ҳaroratning ta’siri. Kreking reakstiyasining tezligi ҳaroratning ko’tarilishi bilan ortib boradi. Kreking jarayonning tezligini shuningdek, krekinglashni davomiyligini oshirish yo’li bilan ҳam ortirish mumkin. Ma’lumki, kerosin□gazoyl frakstiyasi 500 ^oS da 3□5 minut vaqtda chuqur krekinglanadi.
Bosimning ta’siri. Bosim eng avvalo ikkilamchi reakstiyalarni kechishiga ta’sir qiladi. Kondensastiyalanish va polimerizastiyalanish yuqori bosimda oson kechadi. Bosim ko’tarilganda gaz ҳosil bo’lishi kamayadi va tarkibida to’yinmagan uglevodorodlari kam bo’lgan benzin ko’p miqdorda chiqadi.
Ishlab chiqarish sharoitlarida kreking jarayoni kerosin □ solyar frakstiyasi uchun 5 MPa bosimda, oғir qoldiq xom ashyo uchun esa 2 MPa bosimda olib boriladi. Yuqori
bosim kolonna va buғlatkichlarda yuqori ҳaroratni ushlab turadi, o’z navbatida kreking jarayoniga kerak bo’lgan ҳaroratini ushlab turish maqsadida quvurli o’choqqa beriladigan restirkulyantning ҳaroratini oshirib, yoqilғini tejashga olib keladi. Bundan tashqari kichik o’lchamdagi apparatlarni o’rnatish ilojini beradi.

3.