O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna

Bo‘yoqsiz leksika
. O‘zbek tili lug‘at tarkibidagi leksemaning ko‘pchiligi 
so‘zlovchining hissiy munosabatini ifodalovchi bo‘yoqdan xoli bo‘ladi. 
Bunday birlik bo‘yoqsiz leksema. Masalan, [bor], [yo‘q], [katta], [mazali], 
[daryo], [urmoq], [chiroyli], [tez], [husn] kabi leksemalar borliq hodisalarini 
boricha aks ettiradi va unga so‘zlovchining munosabatini ifodalamaydi. 
Boshqacha aytganda, bo‘yoqsiz leksemaning kishi hissiy munosabatini 
ifodalovchi ifoda semalari nol darajada bo‘ladi. Biroq bu leksemaning 
bo‘yoqsizligi nisbiy, ya’ni faqat lisonda. Nutqda har qanday bo‘yoqsiz leksema 
ham bo‘yoq kasb etishi mumkin. Masalan, [katta] leksemasining lisoniy 

---

169 
mohiyati – sememasi bo‘yoqsiz. Biroq u nutqda boshqa nolug‘aviy tajallilar 
bilan qorishib, bo‘yoq kasb etadi. Dengiz k-a-tta edi gapida fonetik tajalli 
ta’sirida [katta] leksemasi bo‘yoqdor nutqiy birlikka aylangan.
Bo‘yoqdor leksika.
Bunday leksemaning kishi hissiy munosabatini 
ifodalovchi ifoda semasi bo‘rtib turadi: [ulkan], [badnafs], [qiltiriq], [oniy], 
[tashrif], [oraz], [yovqur], [mahliqo], [badbashara] va h. 
Bo‘yoqdor leksemaning ifodaviyligi ijobiy yoki salbiy bo‘lishi mumkin. 
Shunga ko‘ra bo‘yoqdor leksemalar ijobiy bo‘yoqdor leksema va salbiy 
bo‘yoqdor leksemaga bo‘linadi. 
Ijobiy bo‘yoqdor leksema so‘zlovchining borliq hodisasiga ijobiy 
munosabatini ifodalaydi va ular sememalarida tegishli ifoda semalari ijobiy 
bo‘ladi. Misollar: 1.Onam deganimda, oqsoch, jafokash munis va mehribon 
chehrang bo‘lar namoyon (G‘.G‘ul.). 2. U hamisha kulib, jilmayib turadigan 
mehribon chehrani ko‘rmadi (M.Ism.). 3.Orazin yopqoch, ko‘zimdan sochilur 
har lahza yosh (Nav.)
Salbiy bo‘yoqdor leksema borliq hodisasiga so‘zlovchining salbiy 
munosabatini ifodalaydi va ular sememasida salbiy munosabatni ifodalovchi sema 
bo‘rtib turadi. Misollar: 1. So‘ngra yakkam-dukkam iflos tishlarini yashirgan 
og‘zini katta ochib esnadi, go‘yo uning butun badburush yuzini og‘iz qopladi 
(Oyb.) 2. U bir ko‘ngli borib, muttaham qozining tumshug‘iga tushirgisi, yo iflos 
basharasiga tupurgisi keldi. (M.Ism.)
Ijobiy bo‘yoqdor leksema nutqda salbiy bo‘yoqdor leksema o‘rnida 
voqelanishi mumkin. 1. Jamolingizni (“basharangizni” ma’nosida) boshqa 
ko‘rmay! 2. Rosa xursand qildingiz (“xafa qildingiz” ma’nosida).
Leksemaning ijobiy va salbiy bo‘yog‘ini ijobiy va salbiy ma’nodan farqlash 
kerak. Masalan, [yaxshi] leksemasi ijobiy ma’noga ega, ammo uning ifoda 
semasi bo‘yoqdorlikni ko‘rsatmaydi, ya’ni u bo‘yoqsizdir. [xunuk] salbiy 
ma’noga ega bo‘yoqsiz leksema.