O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna

1) so‘z urg‘usi (yoki leksik urg‘u) 
 so‘z bo‘g‘inlaridan biriga tushadigan urg‘udir. 
Yozuvda  urg‘u  bo‘g‘indagi  unli  ustiga  qo‘yiladigan  maxsus  belgi  (  ´  )  orqali 
ko‘rsatiladi. Masalan: 
А
́́
slida insо́n tabiatní́ng oltindа́n hа́m bebahо́  mo‘jizasí́́́ -ku! 
Dunyodа́    insondа́n  azí́z,  insondа́n  qimmatlí́    narsа́    bо́rmi  o‘zí́?  (O.Husanov).
 
Leksik urg‘u so‘zning qaysi bo‘g‘iniga tushishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: 
a) bog‘liq 
urg‘u;        b) erkin urg‘u.
  
O‘zbek  tilida  so‘z  urg‘usi,  asosan,  so‘zning  oxirgi  bo‘g‘iniga  (masalan, 
daftár,ovóz,  sarí́q,  burún 
  kabi)  tushadi.  Shuning  uchun  so‘zlarga  qo‘shimchalar 
qo‘shila  borishi  bilan  urg‘u  ham  so‘z  oxiridagi bo‘g‘inga ko‘cha boradi. Masalan: 
imzó-imzolá-  imzolamóq,  paxtá  -paxtakór-  paxtakorlár.
  So‘zning  biror  bo‘g‘ini 
(masalan, oxirgi) bilan bog‘liq bo‘lgan urg‘u 
bog‘liq urg‘u
 deyiladi. 
O‘zbek  tilida  so‘z  urg‘usi,  asosan,  bog‘liq  urg‘u  hisoblanadi.  So‘zning  turli 
bo‘g‘inlariga  tushishi  mumkin  bo‘lgan  urg‘u  esa 
erkin  urg‘u
  deyiladi.  U  asosan 
ruscha-internatsional  so‘zlarga  xos.  Masalan, 
vitamín,  abzás,  avangárd,  batón, 
operatí́v, bufét, gigánt
, 
avantyu
́ ra, aviátsiya, proféssor,akrobátika. geólog
, 
áriya, 
vánna, nóta, máksimum, váxta, síntaksis. áksiya
. 
Bundan  tashqari,  o‘zbek  tilida  urg‘usi  birinchi  bo‘g‘inga 
(bárcha,  hámma, 
dóim,  áslo,  lékin
  kabi,  o‘rtadagi  bo‘g‘inga 
(hamí́sha,  afsúski,  albátta)
  tushadigan 
so‘zlar ham bor. Demak, o‘zbek tilida bog‘liq urg‘u bilan bir qatorda, qisman erkin 
urg‘u ham mavjud. 
Shuni  ham  aytish  kerakki,  o‘zbek  tilida  urg‘u  olmaydigan  elementlar  ham 
bor.  Masalan: 
-ku,  -u,  -yu,  -da,  -mi,  -chi,  -dir,  gina,  -oq(-yoq) 
yuklamalari; 
o‘xshatish  ma’nosini  ifodalaydigan 
–day  (-dek);  -cha 
shakl  hosil  qiluvchi 
qo‘shimchalar; 
-dir,  -man,  -san,  -miz,  -siz
  kabi  kesimlik  qo‘shimchalari; 
bo‘lishsizlik  ma’nosini  ifodalovchi  -
ma
  qo‘shimchasi  shular  jumlasiga  kiradi.   
Leksik  urg‘u  muhim  amaliy  ahamiyat  kasb  etadi. Chunki u, birinchidan, so‘zlarni 

---

55 
 
 
to‘g‘ri talaffuz qilish normalarini belgilaydi; ikkinchidan, so‘z ma’nolarini farqlash 
uchun  xizmat  qiladi: 
órgan
  –  organizmning  bir  qismi, 
orgán
  –  cholg‘u  asbobi; 
uchinchidan, so‘z shakllarini ajratishga yordam beradi: 
qushchá 
– kichraytirish oti, 
qúshcha
  –  “qushdek”  ma’nosini  ifodalovchi  ravish; 
tarbiyachimí́z
  (bizning 
tarbiyachi)  – 
tarbiyachí́miz 
(biz – tarbiyachi). 
Demak,  leksik  urg‘u  adabiy  talaffuz  (orfoepiya)  bilan  bog‘liq.  Chunki 
so‘zning urg‘uli bo‘g‘ini buzilsa, so‘zni tushunish qiyinlashadi.