O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna



Download 2,44 Mb.
Pdf ko'rish
bet98/206
Sana22.01.2022
Hajmi2,44 Mb.
#399679
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   206
Bog'liq
Ona tili 1 kurs talabalar uchun

Boshqa tillardan  o

zlashtirilgan  ayrim  so

zlar  orfoepiyasi
 
1.
 
Turkiy  tillarda,  ma’lumki,  undoshi  bo‘lmagan,  shuning  uchun  jonli 
so‘zlashuvda  arab,  fors  va  rus  tillaridan  o‘zlashgan  so‘zlardagi  «f»  ni  «p»  deb 
talaffuz  qilish  hollari  uchraydi: 
ulfat>  ulpat,  faner>  paner,  ferma  > 
perma
 kabi.  Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida  ularni  «f»  bilan  talaffuz  qilish  me’yor 
holiga kelgan. 
2.
 
So‘z  yoki  bo‘g‘in  boshida  undosh  tovushlarning  qatorlashib  kelishi  turkiy 
tillarga  xos  bo‘lmagan.  Bu  hodisa  keyinchalik  boshqa  tillardan  o‘zlashtirilgan 
so‘zlar  talaffuziga  ham  ta’sir  qilgan  —  jonli  so‘zlashuvda  so‘z  yoki  bo‘g‘in 
boshida  yoxud  bo‘g‘indagi  ikki  undosh  orasida  bir  unlining  orttirilishiga  olib 
kelgan: 
shkaf>  ishkop,  stakan  >  istakon,  plan
 > 
pilon,  traktor>  tiraktir
 kabi. 
Bunday  holat  so‘z  oxirida  ham  uchraydi: 
aq/>  aqil,  fikr>  fikir,  ilm
 > 
ilim, 
hukm
 > 
hukum
 kabi.  Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida  bunday  so‘zlarni  asl  holicha 


82 
 
 
(unli  orttirmay)  talaffuz  qilish  orfoepik  me’yor  sanaladi.  Bunday  me’yor  shu 
tipdagi  so‘zlarning  yozuvdagi  shaklini  (imlosini)  to‘g‘ri  belgilashga  ham 
yordam beradi. 
3.
 
Umumturkiy  so‘zlarda  ikki  unli  yonma-yon  qo‘llanmaydi,  bu  hol  arab  tilidan 
o‘zlashgan 
oila,  doir,  rais,  maorif  saodat,  mutolaa
   kabi  so‘zlar  talaffuziga 
ta’sir  qilgan: 
oila,  doir,  rais
 so‘zlarida  bitta  «y»  orttirilgan 
(oyila,  doyir,rayis 
kabi),  maorif,  saodat,  mutolaa
   so‘zlari  esa  unlilarning  diftonglashuviga  —
 
mo.rip,  so:dat,  mutola:
 kabi  talaffuz  qilinishiga  olib  kelgan.  Keyingi  bir  asr 
ichida  rus  tilidan  so‘z  o‘zlashtirishning  faollashganligi,  ruscha  o‘zlashmalarning 
rus  tilidagi  talaffuz  va  imlo  me’yorlarini  o‘zbek  tiliga  aynan  singdirish 
tendensiyasining  ustun  bo‘lganligi  o‘zbek  tilida  ikki  unlining  so‘z  tarkibida 
yonma-yon  kelishini  orfoepik  va  orfografik  me’yorga  aylantirdi: 
biologiya, 
geometriya, 
geologiya, 
geodeziya
 va 
boshqalar. 
Bu 
hol 
arabcha 
o‘zlashmalarda 
(oila,  doir,  rais,  maorif,  saodat,  matbaa,  mutolaa   
kabilarda) 
ham  ikki  unlining  yonma-yon  talaffuz  qilinishi  va  yozilishini  me’yor darajasiga 
ko‘tardi. 
4.
 
Arab tilidan o‘zlashtirilgan  
ta’na, da’vo, ma’no, e’lon, me’mor, mo’tabar
  kabi 
so‘zlarning  birinchi  bo‘g‘inidagi  unlilar  arabcha  «ayn»  tovushi  ta’sirida  bo‘g‘iz 
artikulatsiyasi  bilan cho‘ziqroq talaffuz  etiladi. 
5.
 
Rus  tilidan  o‘zlashgan  so‘zlarda  «i»  unlisi  o‘zbek  tilining  «i»  unlisidan  torroq 
va  cho‘ziqroq  talaffuz  etiladi.  Qiyos  qiling: 
tish
 (o‘zb.)  — 
tip
 > 
ti:p 
(rus.), 
//‘/(o‘zb.)  - 
tir>
 //./-(rus.) kabi. 
6.
 
Rus  tilidan  o‘zlashtirilgan  ko‘p  bo‘g‘inli  so‘zlarning  urg‘usiz  ochiq 
bo‘g‘inidagi  «i»  o‘zbekcha  «i»  dan  torroq  va  cho‘ziqroq  talaffuz  etiladi.  Qiyos 
qiling: 
bilan
 (o‘zb.) — 
bilet (
rus.), 
kinoya
 (o‘zb.) — 
kino
 (rus.) kabi. 
7.
 
Rus  tili  orqali  o‘zlashtirilgan  so‘zlarning  so‘nggi  ochiq,  urg‘uli  bo‘g‘inida  «i» 
unlisi 
o‘zbekcha 
«i»dan  tor  va  cho‘ziq  talaffuz  etiladi.  Qiyos 
qiling: 

Download 2,44 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   206




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish