O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti

1.3. O‘simliklarning turli haroratlar ta’siriga chidamliligining ekofiziologik asoslari.

Barcha o‘simliklar harorat darajalariga bo‘lgan munosabati bo‘yicha ham bir - biridan farq qiladi. Ba’zi suvo‘tlari 60-80 °C issiqlikka ega bo‘lgan buloqlarda tarqalgan. Ko‘pchilak yuksak o‘simliklar uchun maksimal harorat 40-45 °C ga teng. Qishloq xo‘jalik ekinlari uchun esa maksimal harorat 35-40 °C teng bo‘lib, haroratning bundan orta borishi ularni shikastlaydi.

Harorat o‘simliklarning hamma tiriklik jarayonlariga ta’sir etadi. Fotosintez jarayoni uchun asosan uchta harorat nuqtasi mavjuddir: 1) minimal-bu darajada fotosintez boshlanadi; 2) optimal -fotosintez jarayoni uchun eng qulay harorat darajasi; 3) maksimal - bu eng yuqori harorat darajasi bo‘lib, undan ozgina ortsa fotosintez to‘xtab qoladi.

Harorat nuqtalarining darajasi o‘simlik turlariga bog‘liq bo‘ladi. Minimal harorat shimoliy kenglikda o‘sadigan o‘simliklarda (qarag‘ay, archa va boshqalar) uchun -5°C, tropik o‘simliklar uchun esa 4 -8 °С atrofida bo‘ladi. Ko‘pchilik o‘simliklar uchun harorat 25 -35 °С bo‘lganda eng jadal fotosintez sodir bo‘ladi. Haroratning undan oshib borishi fotosintezni ham sekinlashtirdi va 40 °С ga yetganda to‘xtab qoladi.

Harorat 45 °S ga etganda esa ayrim o‘simliklar o‘la boshlaydi. Ayrim cho‘l va adirlarda yashaydigan o‘simliklarda 58°C da ham fotosintez to‘xtamay davom etadi. Umuman fotosintez jarayoniga yorug‘lik, CO₂ ning miqdori va harorat birgalikda murakkab aloqadorlikda ta’sir etadi.

O‘simliklarning nafas olish jarayoni harorat ta’siriga uzviy bog‘iq. Bu bog‘liqlik ma’lum harorat darajalarida Vand - Goff foidasiga bo‘ysunadi, Ya’ni, harorat har safar 10°C ga ko‘tarilganda nafas olish tezligi ikki baravar oshadi. Masalan, u 0°C dan 20 °C gacha oshib borganda reaksiya tezligi ham 2-3 marta oshib boradi. Lekin 20°C dan yuqori haroratda reaksiya tezligi kamroq oshib boradi.

O‘simliklar turlari va a’zolarining harorat chegaralari bo‘ladi (minimal, optimal va maksimal). Nafas olishning minimal pastki chegarasi ko‘pchilik o‘simliklar uchun juda past. Masalan, qarag‘ay va archalar uchun-25 °C. Albatta, issiqsevar o‘simliklar uchun bu ko‘rsatkich ancha yuqori, ayrimlari uchun 0 °C atrofida bo‘ladi.

Harorat oshganda nafas olish kuchi ham oshadi va u 40 °C yetguncha Vant - Goff qoidasiga bo‘ysunadi. Ko‘pchilik madaniy o‘simliklarda harorat 40 °C dan oshgach, nafas olish ham darhol yuqoriga ko‘tariladi, 50 °C atrofida keskin pasayib qoladi va o‘simlik qattiq zararlanadi.

Shuning uchun ham nafas olish uchun dolzarb kuchayib, so‘ngra pasayadigan harorat emas, balki bu jarayon doim yuqori darajada bo‘ladigan harorat optimal deyiladi. Ko‘pchilik o‘simliklar uchun 30-40 °C atrofida bo‘ladi. Bu fotosintezning maqbul darajasidan 5-10 °C yuqori. Maksimal harorat esa 45-55°C atrofida bo‘lib, har bir o‘simlik oqsilining xususiyatlariga bog‘liq. Nafas olishning maqbul harorat darajasi tanadagi modda almashinuv jarayonidagi barcha biokimyoviy reaksiyalar va fermentlarning faolligi uchun ham ancha qulaydir.

O‘simliklarning o‘sishiga eng faol ta’sir etadigan omillardan biri haroratdir. Ko‘pchilik o‘simliklarning o‘sish tezligi harorat 0 dan 35⁰C gacha o‘zgarganda Vant-Goff qonuniga bo‘ysunadi. Lekin harorat 35-40⁰C dan oshgandan keyin o‘sish tezligi ham pasayadi. Umuman o‘sishga nisbatan ham haroratning uchta kordinal nuqtasi bor: 1) minimal, 2) optimal, 3) maksimal. Bu nuqtalar darajasi o‘simliklarning turlariga bog‘liq(4-jadval).

4-jadval