Amallarniy
atlargaboғl
iқdir
Karam
soҳibibo’lis
htaқvodir
Қur’ondar
dlargadavo
dir
Maslaҳatg
o’yomonat
dordir
Қaffolash-ShoshiyJavomi‘al-kalim» asaridaҳadislar
қuyidagi ҳolatdakeltirgan:
Duoibodat
dir
.
Avval
salom,
keyinkalo
m.
Jamoatbila
nbo’lishraҳ
matdir
Yaxshi
savolilmni
ngyarmidir
93
IMOM AL-MOTURIDIY
(870-944)
Ma‘lumki, yurtimizdan azal-azaldan ko‘plab buyuk allomalar
etishib chiqqanlar. Ayniqsa, o‘rta asrlarda (IX–XII) o‘z kashfiyotlari
va ta‘limotlari bilan jumlai jahonni lol qoldirgan yuzlab ulug`
allomalar samarali faoliyat ko‘rsatganlar. Mana shunday mashhur siy-
molar silsilasida kalom ilmining asoschilaridan biri imom Abu
Mansur al-Moturidiy hazratlari alohida o‘rin egallaydi. Hayot
falsafasini qarangki, aynan 870 yilda buyuk vatandoshimiz, hadis
ilmining sultoni imom al-Buxoriy hazratlari vafot topgan yili azim
Samarqandning Moturid degan mahallasida ilohiyot ilmining
bo‘lg`usi yorqin yulduzlaridan biri imom Abu Mansur al-Moturidiy
dunyoga keladi. Imom al-Moturidiyning hayoti va ilmiy merosi,
ayniqsa, yoshlik yillari haqidagi mufassal bo‘lmagan muxtasar
ma‘lumotlar, asosan, o‘rta asr mualliflari al-Xatib al-Bag`dodiy,
Abdukarim Saa‘d as-Sam‘oniy, Abu-l-Fido Zayniddin Qosim ibn
Qutlubug`a, Muhitdin al-Qurashiy, al-Kafaviy, Abu-l-Mu‘in an-
Nasafiy, Toshko‘prizoda va Hoji Xalifaning asarlarida keltirilgan.
Allomaning to‘liq ismi Muhammad ibn Mahmud Abu Mansur
al-Moturidiy as-Samarqandiy bo‘lib, Samarqandning Moturid (ba‘zi
manbalarda Moturit) deb ataladigan mahallasida tug`ilgan. Uning
tug`ilgan yili haqida ham manbalarda juda kam ma‘lumotlar keltiril-
gan bo‘lib, aksar hollarda 236/870 yil qayd qilingan. Alloma 333/944
yilda vafot etib, Samarqandning mashhur Chokardiza qabristonida
dafn etilgani aniq ko‘rsatilgan.
U dastlabki ma‘lumotni otasi Muhammad ibn Mahmuddan,
so‘ngra o‘sha davrda boshlang`ich maktab hajmida bilim beruvchi
Kuttobda oladi. Undan keyin Samarqanddagi Raboti g`oziyon masjidi
qoshidaga madrasada ta‘lim olganligi haqida ma‘lumotlar bor.
Imom al-Moturidiyning ilohiyot ilmlarida o‘z davrining etuk
allomasi bo‘lib etishishida ustozlarining hissasi katta bo‘lgan. Uning
ustozlari jumlasidan o‘z davrining taniqli olimlaridan Abu Nasr Amad
ibn al-Abbos ibn al Husayn al-Iyodiy, Abu Bakr Ahmad al-Juzjoniy,
Nusayr ibn Yahya al-Balxiy, Muhammad ibn Muqotil ar-Roziylarni (u
Ray shahrining qozisi bo‘l-gan) ko‘rsatish mumkin.
Imom al-Moturidiyniig shogirdlari va izdoshlari ko‘p bo‘lib,
ulardan Abu Ishoq ibn Muhammad ibn Ismoil, Abu-l-Hasan Ali ibn
94
Sayyid ar-Rustag`foniy, Abu Muhammad Abu-l-Karim ibn Muso ar-
Pazdaviy, Abu-l-Lays as-Samarqandiy, Abu-l-Hasan al-Pazdaviy,
Abu-l-Yisr al-Pazdaviy, Abu-l-Mu‘in an-Nasafiy, As-Safar al-
Buxoriy, Najmiddin Umar an-Nasafiy, As-Sabuniy al-Buxoriy, Umar
al-Hanafiylarni zikr etish mumkin.
Moturidiya ta‘limotining taraqqiy etishiga hissalarini qo‘shgan
Imom al-Moturidiy shogirdlarining eng taniqlilaridan biri Abu-l-
Mu‘in an-Nasafiy bo‘lib, u o‘z asarlarida, ayniqsa, «Tabsirat al-adilla»
(«Dalillar tilga kirganda») nomli tasnifida imom al-Moturidiy va
uning ta‘limoti haqida ko‘p muhim ma‘lumotlarni keltiradi.
Imom Abu Mansur al-Moturidiy haqida yozgan tarixchilar
uning tabarruk nomini xilma-xil yuksak va sharafli laqablar bilan
bezab zikr qilganlarki, ehtimol, butun musulmon olamidan chiqqan
allomalardan birortasiga ham shu tarzdagi fazilatli laqablar nasib
etmagan bo‘lsa kerak. Taniqli muarrix al-Kafaviy va boshqa qator
mualliflarning yozishlaricha, imom al-Moturidiy o‘z zamonasidayoq
«Qudvat ahl as-sunna va-l-ihtido» («Sunnat va hidoyat ahliga ibrat
zot»), «Ro-fi‘ a‘lom al as-sunna va-l-jamoa» («Ahli sunna va-l
jamoaning bayrog`ini baland ko‘taruvchisi»), «Qoli‘ azoliyl al-fitna
va-l-bid‘at» («Xurofot va bid‘atga botgan uydirmalarni ildizi bilan
qo‘poruvchisi»),
«Imom
al-mutakallimiyn»
(«Barcha
mutakallimlarning imomi»), «Musahhih aqoid al-muslimiyn»
(«Barcha musulmonlar aqidalarining tuzatuvchisi»), ash-Shayx al-
Imom kabi yuksak laqablarga sazovor bo‘lgan alloma sifatida tan
olingan. Bu zotning benazir salohiyatini e‘tirof etgan buyuk
mutafakkir Alisher Navoiy hazratlari ham o‘zining «Nasoyim ul-
muhabbat» nomli mashhur asarida: «Shayx Abu Mansur al-Moturidiy
o‘z zamonining a‘lam ulamosi ermish. Ul vaqt ulamosi alarni «Sulton
al-muizzin» der ermishlar. Zohir va botin ulumlari bila orosta
ermishlar», deb lutf qilgan edilar.
Bu o‘rinda taniqli tarixchi at-Tamimiyning ul zoti sharif haqida
yozganlariga ham e‘tibor qiling: «Imom al-Moturidiy o‘z
zamonasining eng buyuk allomalaridan biri sifatida tan olinib, barcha
uning ilmiyu ma‘rifatiga iqtido qilib, uning ta‘limoti ziyosini ko‘zla-
riga to‘tiyo sifatida surtganlar. Shu bois imom al-Moturidiy nafaqat
unga xayrixoh kishilar, balki raqiblari nazdida ham «Imom ahl as-
sunna va-l-jamoa», «Imom al-hudo» («Rushdi hidoyatga boshlovchi
95
imom») degan eng oliy unvonga sazovor bo‘lib, kalom ilmida o‘ziga
xos bir mo‘jiza sifatida dovrug`i tillarda doston bo‘lgan».
Kezi kelganda aytish kerakki, sunniy oqimida kalom ilmining
yana bir yirik namoyandasi imom al-Ash‘ariydir va uning ta‘limoti al-
ash‘ariya nomi bilan mashhur. Bu ikkala yirik alloma, bir davrda
yashagan bo‘lsalarda, adabiyotlarda ular bir-birlarini yaqindan
bilmagan degan'fikr mavjud. Ularning ta‘limotida sezilarli farqlar ham
bor. Chunonchi, Moturidiy o‘z ta‘limotini hanafiya mazhabiga
asoslanib yaratgan bo‘lsa, al-Ash‘ariy shofi‘iya mazhabiga
asoslangan. Lekin ikkala allomaning ham asosiy maqsadi yagona,
unga erishish yo‘llari ham deyarli mushtarak bo‘lgan. Imom al-
Moturidiy ilgari surgan aqida aql va naql asosiga, aniqrog`i, ular
o‘rtasida qurilgan.
Abu Mansur al-Moturidiyning kalom va fiqh ilmlari sohasidagi
qarashlari uning ikki - «Kitob at-Tavhiyd» va «Kitob ta‘viylot ahl as-
sunna» nomli asarlarida bayon etilgan. Bu boradagi muhim
ma‘lumotlar allomaning vafotidan keyin moturidiya ta‘limotiga ba-
g`ishlanib yaratilgan qator asarlarda ham o‘z aksini topgan.
Imom al-Moturidiy yashagan davr – IX asrning ikkinchi, X
asrning birinchi yarmi - tom ma‘noda islomiy ilmlar va islom
ma‘rifatining turli sohalari, jumladan, kalom ilmi ham gullab-
yashnagan, aytish mumkinki, ushbu ilmning oltin asri bo‘lgan edi.
Zamon taqozosi bilan ayni shudavrga kelib ilm-fanda hurfikrlilik
alohida ahamiyat kasb etadi. Olimu ulamolar o‘z qarashlaridan kelib
chiqib, diniy e‘tiqod va uning usullari haqida o‘z fikr-mulohazalarini
emin-erkin ifoda qila boshlaydilar. Bu hol, o‘z navbatida, turli-tuman
guruhlar va firqalar, ularning tarafdorlariga o‘z aqidalarini oshkora
izhor qilish imkoniyatini ham yaratadi. Aynan shu asrlarda
Movarounnahrda turli-tuman diniy guruhlar va firqalar paydo bo‘ladi.
Ulardan keng tarqalganlaridan biri mu‘tazila oqimi edi. Aslida,
mutazila oqimi kalom ilmidagi dastlabki yirik yo‘nalish sifatida VIII-
1X asrlarda arab xalifaligining diniy-siyosiy hayotida salmoqli o‘ringa
ega bo‘lgan. Undan keyin paydo bo‘lgan qator oqimlar - jahmiylar,
qaramiylar, murji‘lar va boshqa toifalar iymon-e‘tiqod va bilish
nazariyasidagi xato qarashlarga ega edilar. Binobarin, imom al-
Moturidiyning ilmiy-ma‘naviy merosida aqliy dalil va isbotlarga
tayangan holda islom dini aqidasining sofligini himoya qilish va
96
hidoyat yo‘lidan adashgan mazkur oqimlarga qarshi kurash alohida
ahamiyat kasb etgan.
Imom al-Moturidiyning qalamiga mansub asarlarning soni o‘n
beshtaga etib qoladi. Ulardan fiqh ilmi va uning usuliga
bag`ishlanganlari quyidagilardir: «Ki-tob al-jadal» («Dialektika
haqida kitob»), «Kitob moaxaz ash-shari‘a» («Shariat asoslari
manbai»).
Shu bilan birgalikda, kalom ilmining turli masalalari va to‘g`ri
yo‘ldan adashgan har xil oqimlarga raddiyalar bildirishga
bag`ishlangan asarlar imom al-Moturidiy ijodining asosini tashkil
qiladi. Ulardan «Kitob at-tavhiyd», «Kitob al-maqolot», «Kitob radd
a‘lo-l-karomita», «Kitob bayon vahm al-mu‘tazila», «Ki-tob radd usul
al-xamsa li-Abi Muhammad al-Bohiliy», «Kitob radd avoil al-adillat
li-l-Ka‘biy», «Kitob va‘id al-fussoq li-l-Ka‘biy», «Kitob radd tahziyb
al-jadal li-l-Ka‘biy», «Kitob radd al-imomat li-ba‘z ra-vofiz» kabilarni
ko‘rsatish mumkin. Ushbu asarlardan «Kitob at-tavhiyd» kalom
ilmiga oid eng dastlabki asar hisoblanib, unda mu‘tazila va boshqa
oqimlarning noto‘g`ri nuqtai nazarlari tanqid ostiga olingan.
Imom al-Moturidiyning boshqa bir yirik asari «Ta‘vilot ahli as-
sunna» yoki «Ta‘vilot al-Qur‘on» deb ataladi. Mazkur asarning ilmiy
va amaliy ahamiyati juda katta bo‘lib, u ahli sunna ulamolari
tomonidan Qur‘oni karimni sharhlash (ta‘vil) bo‘yicha qilingan
dastlabki jiddiy urinish bo‘lib, bu sharh aql va naql nuqtai nazaridan
amalga oshirilganligi bilan ajralib turadi. Boshqacha aytganda,
Kur‘oni karim imom al-Moturidiyning kalom ilmiga oid ta‘limotlari
nuqtai nazaridan turib tafsir qilingan.
Yuqorida bayon etilganlardan xulosa qilib aytish mumkinki,
imom al-Moturidiyning bizgacha etib kelgan ikki yirik asari – «Kitob
at-tavhid» va «Ta‘vi-lot ahli as-sunna» buyuk alloma merosida
alohida ahamiyatga egadir. Mazkur asarlarda islom dinining fal-
safasini tashkil etuvchi kalom ilmining turli masalalarida ibratli
fikrlar ilgari surilgan, haqiqatdan adashgan firqalar ilmiy nuqtai
nazardan tanqid qilingan.
Imom al-Moturidiy fikricha, insonlarning yomon xulqdi ishlari,
gunohlari Alloh taoloning irodasi bilan (chunki Alloh shu ishlarni
taqdir qilgan), lekin uning roziligisiz amalga oshiriladi. Alloh taolo
insonlarga o‘z erkini qo‘liga bergan holda yaratgan, ya‘ni uning
harakatlari azaldan taqdir etib qo‘yilgan bo‘lsada, insonning ba‘zi
97
ishlarga sohib ixtiyorligini ham bergandir. Bu ishlarni imom al-
Moturidiy «af‘oli ixtiyoriy, ya‘ni insonda iroda erkinligi mavjud» deb
ataydi. Imom al-Moturidiy hazratlarining bundan o‘n bir asr
muqaddam aytgan bu ajoyib fikri bugungi kunda ham g`oyatda
dolzarb bo‘lib, inson aql-zakovati va ta-fakkurining imkoniyatlari
cheksiz, uning o‘z xatti-harakatlari uchun esa javobgar ekanligiga
ishoratdir. Alloma faoliyatida, yuqorida aytilganidek, muborak islom
dinimizning hayotbaxsh mazmun-mohiyatini ravshan talqin qilish,
turli bid‘at va xurofotlarga botgan guruh va toifalarga qarshi kurash
alohida o‘rin egallaydi. Shu nuqtai nazardan ham imom al-Moturidiy
ilgari surgan g`oyalar bugungi kunda ham g`oyatda dolzarb bo‘lib,
nafaqat ilmiy, balki katta amaliy ahamiyatga ham ega.
Imom al-Moturidiyning o‘ziga xos ta‘limotini o‘rganish uchun
olimlarimiz oldida katta imkoniyatlar mavjud. Chunonchi, allomaning
asosiy asarlari qo‘lyozmalari va ularga yozilgan ba‘zi sharhlar nafaqat
Misr, Turkiya, Hindiston, Angliya kabi mamlakatlarda, balki
respublikamizdagi qo‘lyozmalar xazinasida ham saqlanadi. Mavridi
kelganda zo‘r mamnuniyat bilan aytish kerakki, imom al-
Moturidiyning hayoti va merosini ilmiy asosda har tomonlama chuqur
o‘rganib, keng xalq ommasiga etkazishda O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining «Imom Abu Mansur al-Moturidiy
tavalludining 1130 yilligini nishonlash to‘g`risida»gi qarori muhim
ahamiyatga molik hujjat bo‘ldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |