O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti

11-rasm. ASPERGILLUS NIGER- mog’or zamburug’i va uning konidiysi


12-rasm. Qo’shjinsiy sikl va gaploidizatsiya mexanizmi.



1 3-rasm. Mog’or zamburug’ining ko’payishi: Jinsiy ko’payish;

Jinssiz ko’payish; qo’shjinsiy ko’payish;

Gen va uning birikkan guruhlardagi lokalizatsiyasini aniqlash qo’shjinsiy jarayonda mitotik krosingoverga asoslangan holda diploid bosqichda ishlab chiqiladi. Hattoki, mitotik krosingoverning tasodifan bo’lishi va diploid gete-rozigotada gomologik xromosomalarning konyugatsiyasining kamdan-kam sodir bo’lishidan foydalanib, uni lokalizatsiya uchun qo’llash mumkin. Genlarning gomozigota holatida bo’lishi ularning sentromeralar bilan masofasiga bog’liq. Aynan shu prinsipga asoslanib, aspergil va boshqa zamburug’larning gen xaritasi tuzilgan (14-rasm).

14-rasm. Aspergillusning genitik xaritasi

Aspergilda qo’shjinsiy jarayon oddiy jinsiy ko’payish bilan birgalikda mavjud bo’lsa, boshqa zamburug’lar uchun u yagona genlar rekombinatsiyasi amalga oshishi mumkin bo’lgan jarayondir. Masalan, penetsil zamburug’i. Bu antibiotikning muhim produtsentida qo’shjinsiy jarayonni mavjud ekanligini aniqlanishi uni selleksiyada ishlatishga imkon berdi. Qo’shjinsiy jarayonni o’rganish jarayonida genetik analiz o’tkazib, ishlab chiqarilgan antibiotikni tarkibi ham o’rganilgan.

Mikroorganizmlardagi gibridizatsiya jarayoni quyidagi yo’llar bilan amalga oshish mumkin:

1.kopulyatsiya

2.konyugatsiya

3.transduksiya

4.transformatsiya

Kopulyatsiya zamburug’lar va suvo’tlarida mavjud. Kopulyatsiyada gametalar qo’shilib, o’zida ikkala gametaning yadro va stoplazmasini saqlagan zigota hosil qiladi.

Gibridizatsiyaning koyugatsiya, transduksiya va transformatsiya yo’llari bilan borishi bakteriyalarga xosdir. Gibridizatsiyaning bu yo’llari orqali irsiy belgilar faqat bir tomonlama ko’chadi, ya’ni donordan retsipiyentga va bir qismigina DNK ning alohida fragmentlari ko’rinishida ko’chadi. Retsipiyent hujayra donor hujayradan irsiy axborotning faqat bir qimini olib va uni yuqoridagi istalgan 3 ta usuldan birini qo’llagan holda yuzaga kelitirishi natijasi merozigota deyiladi.

Viruslarning ko’payishi va gibridlanishi boshqa organizmlardan farq qiladi: ular hujayra ichida rivojlanadi.

Viruslar o’ta mayda tirik organizmlar bo’lib, o’lchami 17 dan 350 mkm gacha bo’ladi, hujayra tuzilishiga ega emas, absolyut mutloq parazit, tirik organizm hujayrasida yashaydi va ko’payadi.

Viruslarning alohida virionlardan tashkil topgan. Virion nuklеin kislotadan DNK, RNK tuzilgan bo’lib, bir yoki bir nеcha qobiq bilan o’ralgan. Oqsil qobig’i kapsid dеyiladi. Kapsid oqsil molеkulalari - kapsomеrlardan tuzilgan. Kapsomеrlarning soni har bir virus uchun doimiydir. Nuklеin kislotaning qobiq bilan o’ralgan holatdagi strukturasi - nuklеokapsid dеyiladi. Viruslar yuqumli kasalliklarning chaqiradi: gripp, qizamik, chеchak, quturish va hakozo. Morfologik xususiyatiga ko’ra viruslar sfеrik, tayokchasimon, kubsimon, spеrmatozoidsimon shaklda bo’lishi mumkin.

Viruslar hayvon, o’simlik va bakteriya hujayralarida parazitlik qiladi. Bakteriyalarda parazitlik qiluvchi viruslar faglar deyiladi (bakteriofag) (13-rasm ). Faglar o’ziga mos keladigan turni va hattoki ma’lum bir bakteriya shtammlarini zararlaydi. Ular o’ziga xos shakl va o’lchamga ega bo’lib, ular shu xususiyatlari bilan boshqa viruslardan farq qiladi. Masalan, T fag (Т1, Т2, Т4 va boshqalar) ichak tayoqchalari shakli sutemizuvchilar spermatozoidiga o’xshash bo’ladi va bosh bilan dum qismlarga ega. Fagning qismlar 200 dan 500 mmk gacha o’zgarib turadi, bosh qismi 45 dan 80 mmk gacha, dum uzunligi 100 dan 170 mmk gacha bo’ladi.