O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti

Mikroorganizmlarning oziqlanishining o’ziga xos xususiyatlari

Ko’z ilg’amas, juda kishik mikroorganizmlar o’z hajmlariga nisbatan juda ko’p miqdordagi moddalarni qayta ishlash xususiyatiga egalar. Masalan, bakteriya hujayralari sutkasiga o’z og’irligidan 30-40 marotaba ko’p bo’lgan ozuqani o’zlashtirish imkoniyatiga ega. Bu hodisa, mikrob hujayrasi qabul qilayotgan yoki chiqarayotgan moddalar ular hujayralarining bor sathi barovariga amalga oshirilishi bilan tushuntiriladi. Mikrob hujayra va tashqi muhit orasida modda almashinuvi amalga oshirib turiladi. Modda almashinuvi yoki metabolizm deb hujayra va u yashab turgan tashqi muhit orasidagi modda va energiya almashinuvi jarayonlarini ta’minlab turuvchi va fermentlar yordamida amalga oshiriluvchi maxsus yo’naltirilgan reaksiyalar majmuasiga aytiladi. Modda almashinuvi ikki jarayondan iborat: birinchi - tashqi muhitdan o’sish va rivojlanish uchun zarur bo’lgan moddalarni qabul qilib olish va ular asosida hujayra elementlarini sintez qilish (oziqlanish) va ikkinchi - tashqi muhitga oxirgi mahsulоtlarni chiqarish. Mikroorganizmlarda har qanday ozuqa moddalarini almashinuvi ikki yo’nalishdan birida: anabolizm yoki katabolizm asosida amalga oshiriladi. Anabolizm hujayrada oddiy birikmalardan, yangi biopolimerlar tuzish bilan bog’liq bo’lib, ATF (adenozintrifosfat) dan chiqadigan energiyani yutish bilan bog’liq. Katabolizm - fermentlar yordamida yuqori molekulalik organik moddalarni parchalanishi bo’lib, bu jarayonda energiya ajralib chiqadi va ATF yoki boshqa energiyaga boy bo’lgan birikmalar tarkibida to’planadi (energiya zahirasi tashkil etiladi). Mikroorganizmlarda modda almashinuvi, hujayraga qurilish materiallari olib kirish va shu materiallarni hujayra ishida qayta ishlaydigan reaksiyalardan iborat. Bu reaksiyalar maxsus fermentlar ishtirokida olib borilib, ularni o’tishi birin-ketin olib boriladi. Birinchi reaksiya natijasida hosil bo’lgan mahsulоt, ikkinchi reaksiya uchun substrat bo’lib xizmat qiladi (Substrat- parchalanishi yoki o’zgarishi lozim bo’lgan modda) yuqorida aytib o’tilganidek, mikroorganizm o’sishi uchun tashqaridan (ozuqa muhitidan) barcha kerakli moddalarni olishi shart. Bu moddalarni ba’zilari ozuqa manbai, ba’zilari esa energiya manbai bo’lib xizmat qiladi. Mikroorganizmlarni u yoki bu moddaga bo’lgan muhtojligini, uning hujayrasini kimyoviy tarkibini o’rganish orqali topish mumkin. Bir so’z bilan aytganda, hujayra tarkibini tashkil qiluvchi barcha elementlar ozuqa muhitida bo’lishi shart. Hujayraning asosiy elementlari bo’lib, uglerod, kislorod, azot, vodorod, fosfor, va oltingugurt hisoblanadi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan elementlar orasida eng biogenetik hayotiy zarur element uglerod hisoblanadi. Chunki, uglerod mikrob hujayrasini sintez qiladigan barcha organik moddalar tarkibiga kiradi. Uglerod - kislorod, vodorod, azot va oltingugurt bilan o’zaro aloqaga kirib, hayotiy zarur moddalar sintez bo’lishiga xizmat qiladi. Aminokislotalar, oksidlar, karbon suvlar, uglevodlar, nuklein kislotalar, yog’lar va hakоza shular jumlasidandir. Ikkinchi, eng muhim, biogen element, bu azotdir. Azot mikroorganizmlarni o’sishi, rivojlanishi va ko’payishi uchun o’ta zarur bo’lgan aminokislotalar, oqsil moddalar, nuklein kislotalar tarkibiga kiradi. Mikroorganizmlarning oziqlanishida boshqa elementlar ham, jumladan, fosfor, oltingurgut, kislorod, temir, kaliy, kalsiy va boshqa elementlar ham zarur. Ularning birortasi ozuqa tarkibida bo’lmasa, mikroorganizmlarning o’sishi juda ham sekin kechadi yoki umuman o’smaydi ( N.A.Xo’jamshukurov, V.Z. Nurmuxamedova “Sanoat mikrobiologiyasi”. 2013 ).

Barcha tirik organizmlar bilan tashqi muhit orasida doimiy ravishda modda almashinish jarayoni o‘tib turadi. Moddalar almashinuvi uchun zarur bo‘lgan yorug‘lik, anorganik va organik moddalar bakteriyalar uchun manba bo‘lib hisoblanadi. Uglerodni o‘zlashtirishiga qarab mikroorganizmlar 4 ta guruhga ajratiladi.

Fototroflar – ular uchun energiya manbai yorug‘lik.

Xemotroflar – ular uchun energiya manbai kimyoviy moddalar.