O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti fizika fakulteti, fizika mutaxassisligi 2-g fizika guruh talabasi Otaboyeva Durdonaning

O’zgaruvchan elektr tokini to’g’irlash
Elektr energiyasi boshqa turdagi energiyalarga qaraganda hech shubhasiz katta afzalliklarga aga. Uni simlar orqall deyarli energiya isrof qilmasdan uzoq masofalarga uzatish mumkin. Iste’molchilar o’rtasida taqsimlash qulay. Eng muhimi, bu engergiyani oddiygina qurilmalar yordamida energiyaning boshqa turlariga: mexanik energiyaga, ichki energiyaga (ismlaming isishi), yorug’lik energiyasiga va kabi energiyalarga aylantirish mumkun. O’zgaruvchan tokning o’zgarmas tokka nisbatan shunday afzalligi borki, uning kuchi va kuchlanishini deyarli energiya yo’qotmasdan juda keng chegaralarda va radiotexnik o’zgartirish (transformatsiyalash) mumkin. Ko’pgina elektrotexnik qurilmala uchun o’zgaruvchan tokni ana shunday o’zgartirish kerak bo’ladi. Lekin elektr energiyasini uzoqqa uzatishda kuchlanish va tokni transformatsiyalash ayniqsa zarurdir. Elektr tokini generatorlar ishlab chiqaradi. Generator biror turdagi energiyani elektr energiyasiga aylantiruvchi qurilmadir. Hozirgi vaqida o’zgaruvchan tokning elektromexanik Induksion generatorlari eng muhim o’rin tutadi. Bu generatorlarda mexanik energiya elektr energiyasiga aylantiriladi. Ulaming ishlash prinsiplari elektromagilt induksiyasiga asoslangan. Bunday generatorlaming tuzilishi uncha murakkab emas. Shu bilan birga ular yetarli darajada yuqori kuchlanishda kuchi tok hosil qilish imkonini beradi. Elektr taiminoti sistemasiga energiya manbalari, kuchaytiruvchi va pasaytiruvchi podstansiyalar, elektr uzatish va taqsimlash liniyalari, elektr tarmoqlari va boshqa yordamchi qurilmalar kiradi. Elektr energiyasini asosan, elektr stansiyalarda o’matilgan uch fazali generatarlar ishlab chiqaradi. Texnikada va amaliyorda o’zgaruvchan tok ko’p ishlatiladi, chunki o’zgaruvchan tokni -ishlab chiqarish va ishlatish qulay. Kengroq ma’noda aytganda, yo’nalishi va miqdort jihatidan o’zgaradigan har qanday tok o’zganivchan tok deb ataladi. Ammo elektrotexnikada, ko’pincha, davriy o’zaruvchi toklar o’zgaruvchan tok deb ataladi. O’zgaruvchan tok, ya’ni davriy deb ataladi, chunki vaqt o’tishi bilan tokning o’zgarishi takrorlanadi. Tokning o’tish vaqti o’zgaruvchan tokni davri deyiladi. Ular ichida eng oddiysi va qulayi sinusoidal toklardir.
Tog’rilash sxemast ikki xil bitta ya ikkita yarim davrli bo’ladi. Bizga
transformatomning ikkilamchi cho’lg’ami bilan ketma-kot ulangan D diod va R rezistordan tuzilgan zanjir berilgan bo’lsin.
Agar transformatorga o’zgaruvchan kuchlanish berilsa, ikkilamchi cho’g’lanma kuchlanishining musbat yarim davri to’g’ri kelganda diod ochilib, zanjirda tok hosil bo’ladi. Kuchlanishning manfiy yarim davrida diod yopilib, zanjirdan tok o’tmaydi.
Demak, zanjirdagi tok va chiqish kuchlanishi uzlukli bo’ladi. Bunday tok va kuchlanish impulslanuvchi tok yoki kuchlanish deb ataladi. Demak, ko’rilgan sxemada tok kirish kuchlanishining musbat (+) yarim davrlaridagina hosil bo’ladi. Shuning uchun bu sxema bitta yorim davril to’g’rilash semast deyiladi. Uning asosida tuzilgan to’g’rilagich esa, mos ravishda, bitta yarim davrli to’g’rilagich bo’ladi.
Radio qurilmalarda kuslanuvchi, tok yoki kuchlanishdan foydalanish mumkin emas. Shuning uchun kulslanishni yo’qotish-tekislash zarur. Buning uchun kuchanuvchi tok yoki kuchlanish spektridagi o’zgarmas va o’zgaruvchan tashkil etuvchilar bir-biridan ajratiladi va o’zgaruvchan tashkil etuvchidan qutilish chorasi ko’riladi. Bu jarayonni amalga oshiradigan qurilma tekislovels filtr deb ataladi.
Nagruzka rezistoriga parallel ulangan kondensator eng sodda tekislovchi filtr bisoblanadi. Uning sig'imi yetarlicha katta, ya'ni R >> boʻlishi kerak. Bu holda diodning ishlashiga transformator kuchlanishidan tashqari kondensatoming kuchlanishi ham ta’sir otadi. Transformatordan diodga musbat kuchlanish berilganda, undan o’tadigan tok kondensatorni zaryadlaydi va kondensatorda U ga teng kuchlanish hosil boʻladi. Uning ishorasi II cho'lg'am kechlanishi ishorasiga qarama-qarshi-musbar boʻladi. Shuning uchun tioddan transformatorning ikkilamchi cho’g’lamidagi kuchlanish kondensator kuchlanishidan katta bo’lganida esa , diod yopilib, kondensator R, rezistor orqali zaryadsizlanadi.
Agar R zagruzka rezistorining qanshiligi cheksiz bo’lsa, kondensator transformator ikkilamchi cho’g’lamidagi kuchlanishning amplituda qiymatigacha zaryadlanishi kerak. Lekin unda dioddan o’tadigan tok nolga teng bo’lib, sxema ishlamay qo’yadi. Rn reziszoming chekli qiymatida zanjirda muvozanat vujudga keladiki, unda transformator kuchlanishining bir davrida kondensator oladigan elektr energiyasi bilan yo’qoladigan energiya miqdori bir-biriga teng bo’ladi. Muvozanat holatida zanjirdagi tok va kondensator kuchlanishining zat bo’yicha o’zgaradi. Unda U nagruzkadan olinadigan kuchlanishning o’rtacha qiymati nagruzkadagi kuchlanishning pulslanish kattaligi ( U) C. R. va kattaliklar orasidagi munosabatga bog’liq. Xususiy holda, R, rezistorning qarshiligi kichraytirilsa, chiqish kuchlanishining miqdori kamayib, uning kuchlanishining absolyut qiymati ortadi. Aksincha, R, rezistoming qarshiligi ortsa, chiqish kuchlanishi ortib, uning kuchtanishi kamayadi. Sababi qarshilik kichraysa, zaryadsizlanish toki katta va kondensatordagi qoldiq kuchlanish kichik bo’ladi. Aksincha, R. katta bo’lsa, zaryadsizlanish toki kichik bo’lib, kondensatordagi qoldiq kuchlanish katta boʻladi. Natijada diod transformator kuchlanishining katta qiymatlarida ochiladi. Shunga ko’ra R rezistoming qarshiligi ortishi bilan dioddan tok o’tish vaqi qisqarib, chiqish kuchlanishi.
Shuni ayish kerakkI, transformator kuchlanishining manfiy yarim davrlarida diodga qo’yilgan kuchlanish U+ , qiymatga erishadi. Bu kuchlanish teskari kuchlanish deb ataladi. To’g’rilagichlani yasaganda diod shu kuchlanishga chidaydigan qilib tanlanishi lozim. Demak, tokning kuchlanish darajasi kesish burchagiga bog’liq bo’ladi. Kesish burchagi kichrayishi bilan kuchlanish ham kichrayib boradi. Ikkinchi tomondan, kesish burchagi kichrayishi bilan to’g’rilagichning, foydali ish koeffitsiyenti ortadi. Sababi bunda diodga kam yuk tushadi va u osonroq ishlaydi. Shuning uchun uning energiya uzatish qobiliyati ortadi.
Bitta yarim davili to’g’rilash sxemasida o’zgaruvchan tok manbai energiyasining faqat bir qismidangina foydalaniladi. Undan to’liq foydalanish uchun ikkita yarim davrii to’g’rilash sxemasi tuziladi. U ikkita bitta yarim davrli to’g’rilash sxemasining ketma-ket ulanishidan iborat. Ulardan biri transformator kuchlanishining birincha yarim davrida ishlasa, ikkinchisi - ikkinchi yarım davrida ishlaydi. Undan ko’rinadiki, sxemaning ishlashi xuddi bitta yarim davrli to’g’rilash sxemasining ishlashi kabi bo’ladi. Lekin chiqish kuchlanishining kuchlanish chastotasi ikki marta ortiq bo’lib, uning amplitudasi kichik bo’ladi. Sababi kondensatorning R rezistor orqali zaryadsizlanishi uchun kamroq vaqt talab qilinadi. Natijada undagi qoldiq kuchlanish katta bo’ladi. Demak, to’g’rilash sxemalari faqat ikki xil bo’ladi. To’g’rilagichlar ana shu sxemalar asosida yasaladi. Lekin unda chiziqli bo'lmagan element nagruzka rezistoriga nisbatan firti usulda ulanishi mumkun. U ko'priksimon sxema bo'lib, Grets sxemasi deb ataladi. Uning asosini ikkita yarim davrli to’g’rilash sxemasi tashkil etadi.
Transformator kuchlanishining birinchi yarim davrida va diodlar ishlasa, ikkinchi yarim davrida - va diodlar ishlaydi. Grets sxemasining asosiy afzalliklari shundaki, to’g’rilangan tok amplitudasining kuchlanishi yetarlicha kichik boladi. Undan tashqari, o’rta nuqtali transformatorga hojat qolmaydi. Har bir diodga to’g’ri keluvchi teskari kuchlanish qiymati transformator kuchlanishining amplituda qiymatidan ortmaydi. Grets sxemasining kamchiligi shundaki, diodlar ketma-ket tarmoqning to’liq qarshiligi ortadi va ko’proq energiya sochadi.

2.