O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. Umarov psixologiya

Darsda munozara, breynshtorming va treninglar o'tkazish tex- nologiyasi. Munozaralar yuritishning yana bir shakli borki, uning nomini ruus tilida „mozgovaya ataka“, inglizchasiga „brain storming“ deb ataladi. Bizning tilimizda bu tushunchaning aniq analogik tajimasi yo‘q, lekin uni „miyaga hujum“ yoki „fikrlar to‘qnashuvi“, „fikrlar jangi may- doni“ deb atash mumkin.
Bu usulni birinchi marta amerikalik olim A. Ogbom 30-yillardayoq taklif etgan va bu usul yordamida yirik loyihalami rejalashtirish va oldindan uning natijalarini bashorat qilishda ma’lum yutuqlami qo‘lga kiritgan edi. Lekin keyinchalik mutaxassislar uni faqat nostandart, o‘ziga xos echimi bo'lgan vazifalami muhokama qilgandagina qo'llash mumkin, degan fikrni bildira boshladilar, Biroq, to'g'ri tashkil etilgan breynshtormingning amaliy afzalliklari ko‘p. Faqat bunda quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak:

• 
  jumlalar juda qisqa bo‘lishi kerak, ulaming asoslanishi shart emas;
  
• 
  har qanday jumla yoki fikr tanqid qilinishi mumkin emas, ya’ni fikrlar tanqiddan holidir;
  
• 
  mantiqiy fikriardan ko'ra, fantastik yoki qo‘qqisdan, tasodifan miyada paydo bo‘igan fikr muhimroq;
  
• 
  fikr yoki biidiriigan qisqa muiohaza qayd etiiadi;
  
• 
  biidiriigan fikr yoki g‘oyaiar u yoki bu ishtirokchiniki, deb ajratiimaydi, ya’ni uiar — mu^ii^ifsizdir;
  
• 
  fikr yoki yaxshi g'oyalami taniash aiohida „tanqidchiiar“ yoki guruhnnig norasmiy iideriari tomonidan amaiga oshiriiadi.
  

Yuqoridagi ta’kidiangan guruh katta bo'igan sharoitda bahs uyush- tirishda ham generator, ya’ni fikrlami biriamchi jamiovchiiariarga ushbu usuida ishiashga imkon berish tajribada yaxshi natija beradi. Chunki o'tkaziigan tekshiruviar va ko‘piab sinov mashg‘uiotiarining ko‘rsa- tishicha, aynan shu guruhda breynshtorming usuiining qo‘iianiiishi turii-tuman va qarama-qarshi fikriaming bayon etiiishiga sharoit yaratadi. Aks hoida muhim muammoiar bo‘yicha munozarani boshiash va unda fikriar rang-barangiigiga erishish juda qiyin bo'ladi. Bu usui, ayniqsa, kattaiar auditoriyasida juda yaxshi samara beradi.
Bahsda ishtirok etish va undan manfaatdoriik hissi har bir ish- tirokchida shakiianishi shart va bunda boshiovchi — o‘qituvchining roii katta. Amaiiy mashg‘uiotiaming bahs-munozara shakiida o‘tkaziiishi boiaiarga oidindan aytiiishi va uiaming tayyorgariik ko‘rishiari uchun savoiiar beriiib qo‘yihshi maqsadga muvofiqdir. Bahs ishtirokchiiari hayajonianmasiikiari uchun mashg‘uiot boshianishidan awai uiaming o‘ziarini erkin tutishiari uchun ayrim engiilashtiruvchi mashqiar, bosh- qacha qiiib aytganda, psixogimnastik mashqiar o‘tkazish tavsiya etiiadi. Masaian, ana shu maqsadda o‘tkaziiadigan psixogimnastik mashqlarga quyidagiiami kiritish mumkin:

1. 
   0‘qituvchi guruhni aylana shakida turishini so‘raydi va a’zoiami navbatma-navbat o‘rtaga chiqib, guruh biian xohiagan tarzda, iekin samimiy saiomiashishni so‘raydi. Keyin guruhdan kimning saiomi ko‘proq yoqqanini so‘raydi.
   
2. 
   Guruh a’zoiari o‘qituvchi atrofida yarim aylana shakiida turishadi. Navbat biian guruh a’zoiari o‘rtaga chiqib, xohiagan a’zo biian so'zsiz, iekin ochiq yuz biian mimika vositasida salomiashish va biror fikmi biidirishi so’raiadi.
   
3. 
   Hamma doira shakiida o‘tiradi va o‘qituvchi oiib keigan koptok navbat biian muioqot qatnashchilariga otiiadi, faqat kimga otiisa, o‘sha odamning kuchii, yaxshi bir sifati aytiiib, so‘ng irg‘itiiadi. 0‘qituvchi koptokning aibatta har bir kishiga tegishini nazorat qiiadi.
   

Bu kabi mashqlar munozara qatnashchilari o'rtasida o‘zaro tanglikning boMmasligi va o‘z fikrini bayon etayotganda o'qituvchidan tortinmasligi uchun o‘ziga xos trening hisoblanadi.
0‘qituvchi munozarani boshlar ekan, ishtirokchilar ongiga qu- yidagilami etkaza olishi kerak:

1. 
   mashg‘ulot har bir ishtirokchiga albatta foydali bo‘ladi va ular bir-birlariga yordam berish uchun kelganlar;
   
2. 
   munozara o‘zaro muloqotning bir shakli bo‘lib, har bir ishtirokchi bir-biriga ochiq va samimiy munosabatda bo‘lsin;
   
3. 
   munozara ishtirokchilaming o‘zaro tajribalarini almashinishlari uchun qulay sharoitdir;
   
4. 
   fikr bayon etishda, kerak bo‘lsa, tavakkal qilaylik, lekin indamaslik shiorimiz bo'lmasin;
   
5. 
   munozara paytida ko‘p yozish shart emas;
   

0 agar biror narsa tushunarli bo‘lmasa, uni so‘rashdan tor- tinmang;
j) bilgan bilimlarimizni bir-birimizdan ayamaymiz, chunki boshqalar ham bundan manfaatdor bo‘lsinlar, „yashiringan bilim — bilim emas“ligini unutmaylikl

2. 
   O‘qituvchini auditoriya bilan ishlashining
   ijtimoiy-psixologik shartlari
   

Ma’lumki, har qanday pedagogik jarayonning asosiy maqsadi — ta’lim oluvchida bilim, malaka va ko‘nikmalar hosil qilishdir. Bu narsa ma’lumotlar almashinuvi orqali ro‘y beradi. Pedagogik muloqot jarayonidagi ma’lumotlar almashinuvi asosan uch shaklda amalga oshiriladi:

• 
  monolog;
  
• 
  dialog;
  
• 
  polilog.
  

Monolog — ma’ruzachi yoki o‘qituvchining tinglovchilar yoki o‘quvchi-talabalar qarshisiga chiqib nutq so‘zlashi, darsni bayon etishidir. Ayni shu usul ta’lim-tarbiya jarayonidagi asosiy vosita ekanligi to‘g‘risida ongimizga o‘mashib qolgan tasawur mavjud. Bu holatda gapiruvchi maiumotlaming asosiy tayanch manbai hisoblanadi va faqat undangina faollik talab qilinadi. Monolog egasi esa o‘zi mustaqil tarzda ma’lumot mazmunini tinglovchilarga etkazish va o‘z mavqeini ta’kidlash imkoniga ega bo‘Iadi. Lekin auditoriya, ya’ni tinglovchilar unga nisbatan ancha passiv mavqeida bo‘ladilar va bu narsa maiumotning faqat kichik bir 102
qisminigina idrok qilish va eslab qolishiga sabab bo'ladi. Shuning uchun ham o'qituvchi bu kamchilikning oldini olish uchun auditoriyani faollashtirishning boshqa yo‘llarini qidirishga majbur bo'ladi.
Dialog — o'quv mavzusi yoki muammoni guruh sharoitida o'qi- tuvchi bilan birgalikda va hamkorlikda muhokama qilish yo'lidir. Shuning uchun bu usul tinglovchilami nafaqat faollashtiradi, balki auditoriyada ijodiy muhitning bo'iishi va fikrlar almashinuvidan har bir ishti- rokchining manfaatdorligi ta’minlanadi. Ya'ni, tinglovchilar o'quv jarayonining ob’ektidan uning subyektiga aylanadilar.
Dialog jarayonida o'qituvchi bilan o'quvchilar o'rtasida fikrlar almashinuvi, bilimlami o'zaro muhokama qila olish uchun real sharoit yaratiladi. Lekin dialogni tashkil etishdan awal o'qituvchi audi- toriyaning u yoki bu xususda bilimlar va tasavvurlarga ega bo'Iishini inobatga olishi zarur, aks holda o'zaro muloqot samarasiz va mazmunsiz tortishuvga aylanib ketishi mumkin.
Dialog jarayonida uni tashkil etgan shaxs auditoriyaning u yoki bu muammo yuzasidan bilimlarini diagnostika qilish va shunga mos tarzda o'z ishini tashkil etish imkoniyatiga ega bo'ladi. Aynan shu holat dialogning eng muhim psixologik ahamiyatidir.
Polilog — guruh ichidagi munozaradir. U tinglovchilar yoki o'quvchilaming faolligini yanada oshirish, ulardagi ijodiy qobiliyatlami rivojlantirish maqsadida ishlatiladi. Polilog jarayonida guruh a'zolarining har biri muhokama kilinayotgan masala yuzasidan o'z fikrini bildirish imkoniyatiga ega bo'ladi, o'qituvchi esa ushbujarayonning tashkilotchi sifatida o'quvchilar yoki talabalar faoliyatiga bevosita aralashmaydi. Bu usul dars mavzusi ko'proq nazariy xarakterli bo'lib, yangi g'oyalardan ulaming amaliy jihatlari keltirib chiqarilishi zarurarti bo'lganda qo'l keladi. Lekin, bu usul mashg'ulotlar yoki muloqot darslari endi boshlangan paytda o'tkazilishi maqsadga muvofiq emas, chunki polilog uchun o'qituvchi bilan hamkorlikda ishlash tajribasidan tashqari yoshlarga o'sha soha yuzasidan ma’lum bilimlar majmui hamda hamkorlikda ishlash tajribasi zarur. Dialog va polilog texnikasini yaxshi egallagan muallim munozara yoki bahsni samarali tashkil etishga layoqatli bo'ladi.
5. 3. Faol o'qitish metodlari va ularni tashkil etish
Bahsning samarali bo'lishi, eng awalo, bahslashuvchilaming bir- birlariga nisbatan fazoviy joylashuvlariga bog'liq. Tinglovchi va muzokarada qatnashuvchiiarning fazoviy joylashuvlari va ulaming
psixologik mavqelarining mohiyati muhim bo'lganligi bois, biz ushbu holatlami keltiramiz:
Sinf sharoiti. Bu — an’anaviy dars o‘tkazish shakli bolto, tinglovchilar bir-birlarining yuzlarini ko‘rish imkoniyati cheklangan va doska oldidagi o'qituvchiga va u bayon etayotgan mazmunga nisbatan tinglovchilaming mavqelari, mas’uliyati turlicha bo'ladi. Bu sharoitda bahs o'tkazish mumkin emas. Chunki sinfda oxirgi qatorda o'tirgan bola bilan birinchi qatorda o‘tirganning darsga munosabati keskin farq qiladi. Tinglovchining psixologik mavqei — „Men“- o'yindan tash- qarida" bo'ladi. Endigi vazifa „Men“-o‘yindan tashqarida“ vaziyatni „Men" — o‘yinda“ deb ataluvchi holatga keltirish hisoblanadi.
„Men" — o'yinda" tinglovchilar doira shaklidagi stol atrofida joylashadilar va o'rtaga tashlangan mavzu yuzasidan erkin fikr almashish, hattoki, ayrim ijtimoiy rollarga ham kirish imkoniyatiga ega bo'ladi, hatto boshlovchi ham „qatorda" o'tiradi. „Ishchanlik o'yinlar" va boshqa rolli o'yinlar ana shunday sharoitda o'tkazilishi mumkin.
„Men“ — munozarada" deb ataluvchi bu holat ayni bahs-mu- nozaralar o'tkazish uchun qulay, chunki unda shaxs o'z fikrini dadil aytish uchun imkoniyatni his qiladi. Odatda bunday bahslar to'rtburchak stol atrofida uyushtiriladi.
„Men" — hamkorlikdaman" degan bu holat kattaroq guruhlar tarkibida tashkil etiladi. Munozara a’zolari to'rt-besh kishidan iborat bo'lib, alohida stollar atrofida o'tirib, har bir guruh o'z qarorini chiqaradi. „Munozara klublari" faoliyati shu tarzda tashkil etiladi.
Bu keltirilgan har bir holat bahs qatnashuvchilarida o'ziga xos ruhiy tayyorgarlik va mas’uliyat hissini keltirib chiqaradi.
Demak, dars mobaynida o'qituvchi mavzuning xarakteri va u shakllantirishi lozim bo'lgan bilim, malaka va fazilatlarga mos tarzda munozara sharoitini tanlashi va shundan keyingina mashg'ulotni boshlashi kerak. Ko'rinib turibdiki, an’anaviy sinfda tashkil etiladigan mashg'ulotlaming samaradorligi deyarli yo'q, chunki ular oldingi qatorlarda o'tirgan tinglovchilaming faolligigagina yo'naltirilgan, qolganlar „o'yindan tashqari" holatda, bu narsa ularning dars maz- muniga munosabatlarida bevosita aks etadi.
Kichik, tor doiralardagi kompakt guruhlarda uyushtirilgan muno- zaralaming erkin mavzuli, yo'naltirilgan va aniq ssenariyli disput turlari mavjud bo'lib, bu tanlangan mavzuga va munozara guruhlarining muloqot tajribasiga bog'liqdir („disput" so'zining lug'aviy ma’nosi - „fikrlayapman“, „tortishayapman", degan ma’noni bildiradi). Kichik guruhlardagi mu.nozaralardagi asosiy narsa — guruh a’zolarining tanlangan mavzu xususiyatiga qarab, har birining o‘z fikr mulo- hazalarini oxirigacha bayon etish imkoniyatlarining borligidir. Bunday guruhda boshlovchi ham qatorda o‘tirib, mavzuning yechimi batamom hal bo‘lmaguncha faol muloqotlaming ishtirokchisi bo‘lishi mumkin. Lekin asosiy rol guruhning a’zolariga yuklanganligini va bevosita ajra- lib chiqqan norasmiy lider asosiy bahs yurituvchi bo‘lishi mumkinligini unutmasligi zarur. Bunday munozaralar turli sharoitda, ko‘pincha bahs ishtirokchilari uchun tabiiy sharoitlarda (masalan, sinfda, talabalar auditoriyalarida, ish xonalarida vab.q.) o‘tkazilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Agar bahslashuvchilar guruhi odatdagidan kattaroq hajmda (ma- salan, 30 kishigacha) bo‘lsa, unda munozarani uyushtirishning o‘ziga xos tomoni bor. Bu holda bahs guruhi shartli ravishda uchga boilinadi. Birinchi guruh — „fikrlarni jamlovchilar" — generatorlar guruhi deyiladi; ikkinchisi — „tanqidchilar" va uchinchi guruh — „fikrlarni tezlatuvchilar — katalizatorlar" deb ataladi. Har bir ajralgan guruh- ninig o‘ziga xos funksiyalari bor: „gcneratorlar“ o'rtaga tashlagan muammo yoki bahs mavzusi bo‘yicha o'zlaridagi barcha fikrlarni o‘rtaga xolis tashlaydilar. Guruh a’zolaridan biri, lider ulami jamlab, fikrlar ikkiga bo'lingan taqdirda ham ulami umumlashtirib bayon etadi. So'ngra o‘yinga „tanqidchilar“ kirishadi. Ulaming vazifasi — eshitgan fikrlariga tanqidiy munosabat bildirish, ya’ni tanqidiy nuqtai nazardan ular ichidagi „mag‘zini“ va „puchak“ fikrlarni saralash. Shundan keyin vaziyatga qarab, yana so‘z „generatorlar" ga yoki „katalizatorlar" ga berilishi mumkin. Bildirilgan fikr va takliflarda mabodo hisobga olinmay qolgan jihatlar yoki noo‘rin fikr bodsa, yoki mohiyatan shu mavzuga aloqador hcGgan, lekin ikkala tomon hisobga olmagan biror jihat aniqlansa, tomonlar diqqatini aynan shunga qaratishi kerak. So'ngra „tezlatuvchilar" bahsni davom ettirishga ruxsat berib, agar uni yakun qilish taqozo qilinsa, ikkala guruhnnig o‘yiniga xolis baho bergan holda munozarani to‘xtatishi mumkin. Ular, ko‘pincha ikkala guruh uchun xolis orbitirlar — „hakamlar" rolini o‘ynaydilar.
Maktabda bir sinf doirasida yoki talabalar guruhida axloqiy ma’naviy mavzuda bahs uyushtirganda, yuqoridagi usulni qoillash imkoniyati bo‘lsa, suhbatdoshlar uchburchak shakldagi berk stol atrofiga o‘tirishlari mumkin. Demak, bahslashuvchilamingjoylashishlari ham bu o‘rinda ma’Ium ahamiyat kasb etadi.
Katta guruhlarda bahs yoki munozara uyushtirilganda, bosh- lovchining roli, ayniqsa, kattadir. Chunki u har bir guruhdagi tor- 105 tishuvlar va fikr almashinuvlaming boshida turmog‘i, kerak bo‘lsa, ular faoliyatini maqsadga muvofiq tarzda yo‘naltirib turmog‘i lozim. Kichik guruhdagidan farqli ularoq, katta guruhlarda boshlovchi u yoki bu ichki guruhga yon bosmasligi yoki ulami o‘zining shaxsiy fikriga majburan ergashtirmasligi kerak. Aks holda, u o‘zining faoliyati bilan boshqalar tashabbusiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi va bahsning vo’nalishini buzib qo‘yishi mumkin.
5.4. Interfaol ta'Iim usullaridan namunalar