O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

 
CHiniqish davomida organizm funktsiyalarini o’zgarishi.  
CHiniqtiruvchi 
mashqlar 
bilan 
muntazam 
shug’ullanish  organizm 
funktsiyalarida 
sezilarli 
o’zgarishlarni 
keltirib 
chiqaradi. 
CHiniqish 
mashg’ulotlarini  amalga  oshirish  vositalari  va  usullarini  tanlanganda  ayollar 
organizmini  o’ziga  xos  xususiyatlarini  hisobga  olish  lozim.  Bunda  asosiy  e’tibor 
ayollarni bola tug’ish funktsiyasini va salomatligini saqlashga qaratilishi kerak.    
CHiniqish jarayonini to’g’ri tashkil qilish qizlarda asosiy jismoniy, aqliy va 
irodaviy sifatlarini gormonik rivojlanishini ta’minlaydi, sportchi qizlarni umumiy va 

---

xususiy  tayyorgarligini  mustahkam  asosini  quradi,    jismoniy  yuklamalarni  turli 
xillaridan  asta  sekinlik  bilan  foydalanish  orqali  organizm  imkoniyatlarini  yuqori 
darajaga  ko’taradi.  CHiniqish  mashg’ulotlarini  rejalashtirishda  ayollarni  biologik 
tsiklini fazalarini hisobga olgan xolda jismoniy yuklamalarni har bir shaxsga mos 
keladiganini  tanlash  orqali,  muntazam  ularni  salomatligini  nazoratga  olish  talab 
qilinadi. 
O’smir qizlar bilan ishlaganda ular organizmida ketayotgan jinsiy balog’atga 
yetish  jarayoniga  jismoniy  yuklamalarni  salbiy  ta’sir  qilishini  oldini  olishni  talab 
etadi.  14-15  yoshli  qizlarda  katta  yoshdagi  ayollarga  qaraganda  o’rta  og’irlikdagi 
jismoniy  ishga  kislorod  talabi  1,5  marta  ko’p,  kislorodni  maksimal  iste’moli 
darajasidagi  ishni  bajarganda  esa  1,2  marta  yuqori;  nafas  va  yurak  sig’imlari  oz, 
nafas  harakatlari  va  yurak  urishlar  soni  esa  yuklama  ta’sirida  yuqori  bo’ladi. 
Qonning  kislorodga  nisbatan  arteria–vena  farqi  va  kislorodni  o’zlashtirish 
koeffitsenti past, kislorodni maksimal iste’moli darajasidagi ish vaqtida qonning rN 
7,3  chaga  pastlaydi,  shu  ko’rsatkichdan  biroz  pastlashi  bilan  o’smir  qizlar  ishni 
bajarishdan  bosh tortadi.   
Jismoniy  yuklamalardan  to’g’ri  foydalanish  orqali  qizlar  organizmini 
funktsional  imkoniyatlarini  ortirib,  ko’pchilik  muhim  fiziologik  ko’rsatkichlari, 
anaerob  va  aerob  imkoniyatlari  va  jismoniy  sifatlari  bo’yicha  sport  bilan 
shug’ullanmayotgan tengdoshlaridan sezilarli ustunlikka erishishi mumkin. TSiklik 
sport  turlari  bilan  chidamlilikni  oshirishga  chiniqayotgan  qizlarda  kislorodning 
maksimal iste’molini ko’rsatkichi tezlik-kuch va tezlik sifatlarini rivojlantirayotgan 
sportchi qizlarning ko’rsatkichlaridan sezilarli darajada yuqoriligi bilan  farq qiladi.      
Sportchi qizlarda kuchni chiniqtiruvchi mashqlar ta’sirida yigitlarga nisbatan 
muskullarni  ishchi  gipertrofiyasi  kuchsizroq  bo’ladi.  Bu  holat  ayol  organizmida 
erkaklik  jinsiy  gormonlari  (androgen)  ozligiga  bog’liq.  Muskul  kuchini 
rivojlantiruvchi 
testosteron, 
boshqa 
androgenlar 
yoki 
ularning 
o’rnini 
bosuvchilardan  foydalanish  ayollar  organizmi  uchun  juda  zararli,  ular  ta’sirida 
ayollarda ikkilamchi erkaklik jinsiy belgilari rivojlanadi, xayz ko’rish va ovulyatsiya 
jarayonlari buziladi va to’la to’xtab qoladi, bola ko’rmaydigan bo’lib qoladi. 1968 
yildan  boshlab  xalqaro  olimpiya  komitetining  qaroriga  ko’ra  barcha  xalqaro 
musobaqalarda albatta sportchi ayollarni germafroditizm holatini oldini olish uchun 
seks-nazoratidan o’tkazadi. 
Eng  katta    statik  chidamlilikni  (regional  va  global)  konkida  yugurivchilar 
ko’rsatadi, chang’ida yuruvchilar va basketbolchi qizlarda lokal chidamlilik ayniqsa 
yelka kamari va qo’l kaftini bukuvchi muskullarda kuzatiladi.   
O’quv  va  chiniqish  mashg’ulotlarida  ayollarda  kuch  chidamliligining 
rivojlantirilishga  alohida  extiyotkorlik  bilan  yondashgan  ma’qul.  Ayniqsa,  qorin 
devorlari va tos tubi muskullari bola tug’ish funktsiyasi bilan bog’liqligini hisobga 
olish  talab  etiladi.  Statik  mashqlarni,  albatta  dinamik  mashqlar  bilan  almashtirib 
turish kerak. 
Tezlikni  rivojlantirishga  yo’naltirilgan  chiniqish  mashg’ulotlarida  ayollar 
tezkorlik  sifatini  sezilarli  o’zgartirishga  erishadilar,  ammo  absolyut  ko’rsatkichlar 
bo’yicha  erkaklardan  orqada  qoladilar.  Ayollarning  harakatlanayotgan  obektga 
reaktsiyasi erkaklarga qaraganda aniqligi past. 

---

Ayollarda  erkaklarga  nisbatan  egiluvchanlik  oson  rivojlanadi.  U  stress 
vaziyatida,    start  oldi  holatida  ortadi  va  charchash  natijasida  pastlaydi.  Ayollar 
harakatlarining  aniqligi  va  chaqqonligi  bilan  ajralib  turadi,  ularning  harakatlari 
muloyim va chiroyli bo’ladi. 
Yuqori koordinatsiyalangan harakatlarni bajarishga chiniqish davomida bosh 
miya  katta  yarim  sharlari  po’stlog’idagi  tizimlarda  o’zaro  bog’langan  faollik 
shakllanib,  sportchi  qizlarning  harakatlarini  boshqarishida  ishtirok  etadi.  Sportchi 
qizlarning  tayyorgarligi  qancha  yuqori  bo’lsa,    po’stloqning  bu  tizimlari  shuncha 
yaxshi shakllanadi. Ularning shakllanishi musiqa ishtirokida yana ham yaxshilanadi. 
Ko’p  yillik  kuzatuvlar  natijasida  shu  narsa  aniqlanganki,  ayollar  sport 
natijalarini erkaklarga qaraganda  keskin yaxshilash imkoniyatiga ega, biroq yuqori 
natijalarni ushlab turish vaqti ozroq bo’ladi. 
Katta  hajmdagi  chiniqish  yuklamalarini  muntazam  qo’llash,  ularning  hajmi 
va  jadalligini  orttirishda  asta-sekinlik  tamoyillariga  yetarli  rioya  qilmaslik,  yosh 
sportchi  qizlar  organizmida  noqulay  o’zgarishlarni  keltirib  chiqaradi,  eng  avvalo, 
oylik xayz ko’rish tsiklining buzilishiga sabab bo’ladi. Katta yuklamalar gipofizdan 
adrenokortikotrop gormonining ko’p chiqishiga sabab bo’lib, buyrak usti bezlaridan 
androgenlarning  ko’p  ajralishini  ta’minlaydi.  Ular  gipofizning  gonadotrop 
funktsiyasini tormozlaydi, natijada tuxumdonlarning funktsiyasi buziladi. 
 Balog’at  yoshiga  yetguncha  katta  hajmdagi  jadal  chiniqish  mashg’ulotlari 
ta’sirida birinchi xayz ko’rish muddati orqaga surilishi mumkin. Balog’at yoshiga 
yetgandan keyin katta hajmdagi va jadal yuklamalar ta’sirida o’smir qizlarda oylik 
xayz  ko’rish    tsikli  to’xtab  qolishiga  olib  kelishi  mumkin.  Musobaqa  vaqtidagi 
kuchli  nerv  va  ruxiy  yuklamalarga  yetarli  darajada  tayyorlanmagan    sportchi 
qizlarda oylik xayz ko’rish tsikli buziladi (oligomenorree, amenorree, dismenorree), 
hushdan  ketishi,  tez charchashi,  sport natijalarining  pasayishiga  olib keladi.  Xayz 
ko’rish  tsiklining  buzilishi  sport  turiga  bog’liq  bo’lmay,  yuklamalarning  xaddan 
tashqari ortib ketishiga bog’liq bo’ladi. 
Uzoq  masofaga  yuguruvchi  ayollarning  organizmida  sezilarli  o’zgarishlar 
sodir  bo’ladi:  ularning  tana  og’irligi  ozligi,  yog’  to’qimasining  foizining  kamligi, 
gipotalamo-gipofizar-jinsiy tizim faolligining sustligi  bilan boshqa ayollardan farq 
qiladilar.  Buning  natijasida  ularning  qonida  gonadotrop  va  jinsiy  gormonlarning 
miqdori  kamayadi.  50  %  stayer  ayollarda  follikulalarning  maksimal  diametrining 
kamayishi kuzatilgan. 
Marafon  yugurishi  bilan  shug’ullanayotgan  ayollarda  ter  orqali  temirning 
ko’p  chiqib  ketishishi  natijasida  temir  defitsiti  yuzaga  kelib,  anemiyaning 
rivojlanishiga  olib  keladi.  Buning  oqibatida  organizmning  kislorod  bilan 
ta’minlanishi  yetarli  bo’lmasdan,  sport  mehnat  qobiliyatchanligi  pastlaydi. 
CHidamlilikni chiniqtirayotgan ayollarning taxminan 1/3 ida birinchi xayz ko’rishni 
kechikishi  kuzatilgan,  xayz  ko’rish  boshlangandan  keyin  yetarli  rivojlanmagan 
(oligomenorree)  yoki  to’xtab  qolgan  (amenorree).  Sportchi  ayollarda  amenorree 
kuzatilganda  suyak  to’kimasining  zichligining  kamayishi,  bel  umurtqalarining 
o’simtalarining  minerallanishini  ozayishi,  natijada  suyaklarning  ko’p  sinishi 
kuzatilgan. 

---

Sportchilarda  amenorreening  rivojlanishiga  sabab  organizmda  yog’larning 
kamayib  ketganligi  hisoblanadi.  Organizmda  yog’  miqdorini  16%  dan  kamayib 
ketishi ayollar jinsiy gormoni esterogenlarni chiqarishni kamaytirib, gipotalamusdan 
neyrogormonlarning  ajralishini  tormozlaydi.  Ularning  yetishmasligi  gipofizning 
tuxumdonlarni nazorat qilishini buzib, ovulyatsiyani to’xtatib qo’yyadi. 
Yuqorida  keltirilgan  holatlar  qaytar  bo’lib,  jismoniy  yuklamalarni 
kamaytirishdan  2-3  oy  o’tgandan  keyin  oylik  xayz  ko’rish  tsikli  normallashadi. 
Ularning oldini olish uchun yuklamalarni kamaytirishdan tashqari ovqat ratsionida 
temir  va  kaltsiyning  miqdorini  ortirish,  esterogenlarni  organizmga  yuborish  va 
fiziologik hamda emotsional stresslarni yo’qotish talab qilinadi.