|
Adaptatsiyani funktsional tizimi
Odamlarda uzoq muddatli adaptatsiyaning qonuniyatlari va mexanizmini
o’rganish natijasida shu narsa aniqlandiki uzoq muddatli adaptatsiya natijasida
organizmda quyidagi fiziologik jarayonlar sodir bo’ladi:
1) boshqaruv mexanizmlari qayta quriladi;
2) organizmning zahiraviy imkoniyatlari ishga solinadi va foydalaniladi;
3) odamda aniq mehnat yoki sport faoliyatiga adaptatsiyaning maxsus
funktsional tizimi shakllanadi.
Moxiyatiga ko’ra, bu uchala fiziologik reaktsiyalar adaptatsiya jarayonini
muhim va asosiy tarkibiy qismidir. Bunday moslashuvchi qayta qurishlar, odamning
har qanday faoliyatiga ta’luqli bo’lib, umumbiologik qonuniyat hisoblanadi.
Turg’un va mukammal adaptatsiyaga erishishda moslashuv mexanizmlari
boshqaruvining qayta qurilishi va fiziologik zahiralarning ishga solinishi, hamda
ularning turli funktsional darajada ketma-ketlikda ishga tushishi muhim ahamiyatga
ega. Dastlabida oddiy fiziologik reaktsiyalar ishga tushadi, keyinroq adaptatsiya
mexanizmlari zo’riqish reaktsiyalarini, ta’min etish uchun organizmning zahira
imkoniyatlarini ishga tushishi, organizmning energiya sarfi ortishini talab qiladi.
Oxir oqibatda adaptatsiyaning maxsus funktsional tizimi shakllanib odamning
konkret faoliyatini ta’min etadi, nerv markazlari, gormonlar, vegetativ va ijrochi
a’zolarni yangi shakllangan o’zoro munosabatlari hisobiga hosil bo’lgan funutsional
tizim sportchi organizmining jismoniy yuklamalarga moslashuvini ta’minlaydi.
Jismoniy yuklamalarga adaptatsiyalovchi funktsional tizim uchta bo’g’imdan
iborat bo’ladi:
- afferent
- markaziy boshqaruv
- efferent
Adaptatsiyalovchi funktsional tizimining afferent bo’g’imi retseptorlardan,
sezuvchi neyronlardan va markaziy nerv tizimining afferent neyronlaridan iborat
bo’ladi. Ularning barchasi atrof muhitdagi ta’sirlarni qabul qilib adaptatsiya uchun
zarur afferent sintezni amalga oshiradi. P. K. Anoxin bo’yicha afferent sintez
motivatsiya, xotira, vaziyatli va ishga tushiruchi axboratning o’zoro ta’siri natijasida
yuzaga
keladi.
Ayrim
sport
turlarida
(masalan,yugiruvchilar,gimnastlar)
harakatlarini boshlash uchun afferent sintez nisbatan oddiy bo’lib adaptatsiya
tizimining shakllanishi oson kechadi. Ayrim sport turlarida esa (yakka olishuvlar,
sport o’yinlari) afferent sintez ancha murakkab bo’lib, funktsional tizimning hosil
bo’lishi qiyin kechadi.
Adaptatsiyaning funktsional tizimini markaziy boshqaruv bo’g’ini neyrogen
va gumoral jarayonlaridan iborat bo’lib moslanish reaktsiyalarini boshqaradi.
Afferent signallarga javoban neyrogen qism harakat reaktsiyalarini ishga
tushiradi va funktsiyalarni boshqarishning refleks tamoyili asosida vegetativ
tizimlarni ishga soladi. Retseptorlardan po’stloqqa borayotgan afferent impulьslar
po’stloqda qo’zg’alish va tormozlanish o’chog’larini hosil qilib adaptatsiyaning
funktsional tizimini shakllantiradi. Adaptatsiyalangan organizmda markaziy
neyrogen bo’g’im afferent impulьslarga tez va aniq tegishli muskullarning faolligini
orttirish va vegetativ funktsiyalarni ishga solish orqali javob beradi.
Adaptatsiyalanmagan organizmda esa bunday mukammallik yo’q, muskul harakati
taxminan bo’lib, uni vegetativ ta’minlash yetarli bo’lmaydi.
Yuqoridagilar bilan birga jismoniy ish haqidagi axborot bir vaqtning o’zida,
adaptatsiya jarayonini boshqarishga javobgar markaziy boshqaruvni gumoral
bo’g’imini ham faollashtiradi. Gumoral reaktsiyalarning funktsional ahamiyati
shundaki, ajralgan gormonlar, fermentlar va mediatorlar a’zo va to’qimalar
metabolizmiga ta’sir qilib, adaptatsiyaning funktsional tizimini yuqori darajada uzoq
davom etadigan ishga layoqatini ta’minlaydi.
Adataptsiyaning funtsional tizimining effektor bo’g’inini - skelet muskullari,
nafas, qon, yurak - qon tomirlar va boshqa vegetativ tizimlar tashkil qiladi. Jismoniy
ishning jadalligi va davomiyligi skelet muskullari darajasida uchta omilga: a) motor
birliklarining soni va faolligi; b) muskul xujayralardagi biokimyoviy jarayonlarning
darajasi va harakteri; v) muskullarning qon bilan ta’minlanishi bilan belgilanadi.
Harakatlarning kuchi, tezligi va aniqligini uzoq muddatli adaptatsiya
davomida ortishi ikkita asosiy jarayon asosida amalga oshadi:
a) markaziy nerv tizimida harakatlarning boshqaruvchi funktsional tizimning
shakllanishi;
b) muskullardagi morfofunktsional o’zgarishlar: muskullarning gipertrofiyasi,
aerob va anaerob energiya hosil qiluvchi tizimlarning quvvatini ortishi,
mioglobinni va mitoxondriyalarni ortishi, ammiakni hosil bo’lishi va
to’planishini kamayishi qonni qayta taqsimlanishi va boshqalar.
SHunday qilib, adaptatsiyaning funktsional tizimi shakllanishi jarayonida
organizmning turli morfofunktsional tuzilmalarining ishtirok etishi uzoq muddatli
adaptatsiyani
printsipial
asosini
tashkil
qilib,
jismoniy
yuklamalarga
adaptatsiyalanish davomida turli a’zo, tizim va bir butun organizm faoliyatini
samaradorligi ortadi. Funktsional tizimning shakllanishi qonuniyatlarini bilish uning
bo’g’imlariga turli xil omillarning ta’sir qilishi orqali organizmni jismoniy
yuklamalarga moslashishi samaradorligini orttirib, adaptatsiya jarayonlarini
boshqarish orqali organizm chiniqishini kuchaytirish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
