O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

Odamning jismoniy sifatlariga irsiyatning ko’rsatkichlarini ta’siri 
                                                                                                    Jadval 6. 
                   ko’rsatkichlar 
Irsiylanish koeffitsenti (N) 
Xarakat reaktsiyasining tezligi 
Tepping-test 
Elementar xarakatlar tezligi 
Sprint yugurish tezligi 
Maksimal statik kuch 
Portlovchi kuch 
Qo’l xarakatlari koordinatsiyasi 
Bo’g’im 
xarakatchanligi 
(egiluvchanlik) 
Lokal muskul chidamliligi 
Umumiy chidamlilik 
 
0,80 
0.85 
0,64 
0.70 
0.55 
0.68 
0,45 
0,75 
0,50 
0.65 
 
 
N.V.Zimkinni  bergan  ma’lumotlariga  ko’ra,  uzoq  yilik  chiniqish 
mashg’ulotlari ta’sirida tezkorlik sifati (qisqa masofaga yugurish va suzish)–1,5-2 
marta, muskulni kuch sifati lokal  muskul guruhlari ish bajarganda–3,5-3,7 marta, 
global ish bajarganda 75-150%, chidamlilik sifati 10 dan ortiq martaga o’zgarishi 
mumkin. 

---

Irsiy belgilarni avlodda ko’rinishida yoshga bog’liqlik kuzatiladi. Ular 16-24 
yoshlarda  kattalarga  qaraganda  ko’proq  ko’rinadi.  Ishning  quvvati  ortgan  sayin 
genotipni ta’siriga bog’liqlik ortib boradi. 
Odamni  morfofunktsional  xususiyatlari  va  jismoniy  sifatlariga  irsiyatning 
ta’siri  individual  rivojlanishning  davrlariga  bog’liq.  Kritik  va  sinsitiv  davrlar 
farqlanadi. 
Organizmni  qaysidir  bir  belgisini  rivojlanishini  boshqarayotgan  genlar  va 
ularning  komplekslarining  faolligini  kuchaygan  davri  kritik  davr  deb  ataladi.  Bu 
davrda  boshqaruv  jarayonida  sezilarli  o’zgarishlar  yuz  beradi,  alohida  a’zo  va 
funktsional  tizimlar  rivojlanishida  sifatiy  va  miqdoriy  sakrashlar  sodir  bo’ladi, 
natijada, organizm yangi sharoitga adaptatsiyalanadi va muhit bilan o’zaro aloqasini 
o’zgartiradi.  Bunday  qayta  qurilish  organizmni  imkoniyatlarini  ortiradi  va  odam 
xulq-atvoriga keng sharoitlar ochadi.  
Sensitiv  davrda  –  irsiy  nazorat  susayadi  va  organizmni  alohida  belgilarini 
muhit  ta’sirlariga  sezgirligi  ortadi,  shu  jumladan,  pedogogik  va  murabbiylik 
ta’sirlariga ham sezgirligi ortadi. 
Kritik  va  sensitiv  davrlar  bir–birlariga  qisman  mos  keladi.  Kritik  davr 
organizmni hayot faoliyatini yangi sharoitda (masalan, o’smirlarda o’tish davri) olib 
borishga  morfofunktsional  asos  yaratadi,  sensitiv  davrda  esa  bu  imkoniyatlarni 
amalga  oshirish  va  muhitni  yangi  talablariga  organizmni  funktsional  tizimlari 
faoliyatini adekvat moslashuvi ta’min etiladi. 
Jismoniy tarbiya va sport sohasida ishlayotgan pedagoglar va murabbiylar 
uchun sensitiv davrlarni bilish nihoyatda muhim hisoblanadi, bir xil hajmdagi 
jismoniy yuklama, chiniqish mashg’ulotlarining soni va boshqalar sensitiv davrda 
eng yuqori chiniqtiruvchi samara beradi va bunday natijaga boshqa davrlarda 
erishish mumkin emas.Jismoniy sifatlarning rivojlanishini sensetiv davrlari № 6 
rasmda keltirilgan. Turli jismoniy sifatlarni sensitiv davrlarini yuzaga kelishi 
geteroxron - ya’ni har xil vaqtga to’g’ri keladi. 
Tezkorlik  sifatini  turli  ko’rsatkichlarini  sensitiv  davri  11-14  yoshga  to’g’ri 
keladi, maksimumiga 15 yoshda ko’tariladi. Xuddi shunga yaqin holat chaqqonlik 
va egiluvchanlik sifatlarida ham kuzatiladi. 
 
      Sifatlar 
4  5  6  7  8  9 [1
0 
1
1 
1
2 
1
3 
1
4 
1
5 
1
6 
1
7 
1
8 
1
9 
2
0