O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

 
 
 
Turli quvvatdagi jismoniy ish vaqtidagi funktsional zahiralar  
                                                                                                                 
jadval 2                                                                                         
                                                                            Ishning quvvati 
mualliflar 
        maksimal 
       submaksimal 
        katta 
                  O’rta 
Glikoliz, ATF, KF; 
nerv-muskul tizimi 
zahiralari 
Bufer tizimlar 
funktsiyalarni, 
neyrogumoral 
boshqarish va 
gomeostazni ushlash 
Kardio-respirator tizim, 
glyukoza, aerob 
jarayonlar va 
gomeostazni zahiralari   
Suv va tuz almashinuvi, 
glyukoza zahiralari; 
glyukoneogenez yog’larni 
ishlatilishi  
 Mozjuxin A.S., 
1979 
ATF va KF 
zahiralari 
Glyukozani aerob-
anaerob almashinuvi    
Glikogenni aerob-
anaerob almashinuvi    
Aerob 
almashinuv;qondagi 
glyukoza, glikogen 
zahiralari 
Stepochkina 
N.A.,1984 
Anaerob 
almashinuv;ATFvaK
F zahiralari 
Anaerob almashinuv, 
kislorod iste’moli
 
Kardio-respiratortizim 
funktsiyasini kuchayishi, 
Aerob almashinuv 
Aerobalmashinuv, 
energiya sarfini 
chegaralash 
Fomin N.A., 1984      
Fosfogen energiya 
tizimi 
Aerob-anaerob 
almashinuvi, kardio-
respirator tizim 
zahiralari 
Aerob-anaerob 
almashinuvi, glyukoza va 
glikogenni zahiralari    
glyukoza va glikogenni 
zahiralari; yog’larni 
ishlatilishi; oksilovchi 
tizim ni hajmi    
KotsYa.M.,  1986 
Alaktat energiya 
zahirasi 
Laktat energiya 
zahirasi 
Aerob-anaerob 
almashinuv zahiralari 
Oksidlanish-fosforlanishni 
zahiralari, yog’larni 
ishlatilishi 
Kalinin V.M., 
1992 
    
 
Maksimal  quvvatli  ish  qisqa  vaqt  davom  etganligi  uchun,  asosiy  energiya 
zahiralari  anaerob,  jarayonlar  hisoblanadi  (ATF,  KF,  anaerob  glikoliz,  ATF  ni 
resintezini  tezligi),  funktsional  zahiralarini  esa,  nerv  markazlarining  yuqori 
faolligini ta’minlay olishini, markazlararo o’zaro aloqani saqlay olishi tashkil  qiladi. 
Bu ishda kuch va tezkorlik sifatlarining  zahiralari kengayadi va ishga tushadi. 
 
Submaksimal  quvvatli  ishda  metabolizm  jarayonlarini  buzilishi  natijasida, 
qonga ko’p miqdorda biologik faol moddalar tushadi. Ular to’qima va qon tomirlari 
xemoretseptorlariga ta’sir etib, yurak-qon tomir va nafas tizimlari faolyatini ortiradi. 
Kislorod yetishmasligi sababli hosil bo’lgan vazodilitatorlar arterial qon tomirlari 
tonusini pasaytirib kapilyarlar orqali qon oqishini ko’paytiradi. 
 
Submaksimal quvvatli ish vaqtida funktsional zahira bo’lib organizmni bufer 
tizimi,  qonning  ishqoriy  zahirasi  muhim  omillar  hisoblanib,  gipoksiya  va  jadal 
glikoliz sharoitida gomeostazni buzilishini tormozlaydi; kardiorespirator tizimning 
ishi yana ham kuchayadi.  Ishlayotgan muskullarni  kislorod yetishmasligi sharoitida 
va nerv markazlarini jadal ishlashga chidamligi ta’minlashda, glikolitik yo’l bilan 
energiya hosil qilishning  ahamiyati katta.   
        Katta  quvvatli  ishni  bajarish  vaqtida  fiziologik  zahiralar  umuman  olganda 
submaksimal  ish  davridagiga  o’xshaydi,  biroq  quyidagi  omillar  kardiorespirator 
tizim faoliyatining yuqori dajarada ishlashi, qonni optimal qayta taqsimlanishi, suv 
zahiralari va fizikaviy termoregulyatsiya mexanizmlari birinchi darajali ahamiyatga 
ega. Bir qator olimlar bunday ishni energetik zahirasiga aerob jarayonlar bilan birga, 
anaerob jarayonlarni va yog’lar almashinuvini ham kiritishadi. 
 
O’rta quvvatli ish vaqtida markaziy nerv tizimini chidamliligi, glikogen va 
glyukozani  zahiralari,  yog’lar  va  glikogenoliz  jarayonlari  fiziologik  zahiralar 

---

hisoblanadi.  Bunday  ishni  davomiyligini  ta’minlashda,  suv  va  mineral  tuzlar 
zahiralari va fizik  termoregulyatsiya jarayonlarining samaradorligi ahamiyati katta. 
    
3-jadvalda  kislorod  transport  tizimining  turli  bo’g’imlarining  zahira 
imkoniyatlari to’g’risida umumiy ma’lumotlar keltirilgan: