Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti «Iqtisodiyot»

Bozor infratuzilmasi.

Bozordagi aloqalarda ko`pchilikdan iborat subyektlar qatnashadi. Bu aloqalar xilma xil bo`lib, murakkab kechadi, bular bevosita aloqalar va bilvosita aloqalardir. Bevosita aloqalar bozor munosabati paydo bo`lganda sotuvchi va xaridor bir-biri bilan to`g`ridan to`g `ri aloqa o`rnatadi, bu yerda hech kim ular o`rtasida vositachilik qilmaydi. Bilvosita bozor munosabati yuz berganda sotuvchi va xaridor o`rtasidagi aloqalar vositachilar orqali o`rnatiladi. Ular oldi-sotdi sohasida bozor ishtirokchilariga o`z xizmatini ko`rsatadilar, bu infratuzilma xizmati bo`ladi.
Bozor infratuzilmasi bozor aloqalarini o`rnatishda ishtirok etuvchi, ya`ni sotuvchilar va xaridorlarga xizmat ko`rsatuvchi institutlardir, ya`ni firma va turli muassasalardir.
Bozor tarkibida bozor infratuzilmasi muhim o`rin tutadi. Bozor infratuzilmasi – bu bozor aloqalarini o`rnatish va ularning bir maromda amal qilishiga xizmat ko`rsatuvchi muassasa, tashkilot tizimidir. Bozor infratuzilmasi, uning unsurlari ishlab chiqaruvchilarning savdo-sotiq, moliya-kredit ishlariga, sherik topishiga, ish kuchini yollashga ko`maklashadi, davlatning iqtisodiyotni tartibga soluvchi tadbirlarni amalga oshiradi, ishlab chiqaruvchilar o`rtasida aloqa o`rnatishga yordam beradi.




Bozor infratuzilmasi bozor a’loqalarini o’rnatishda ishtirok etuvchi, yani sotuvchilar va xaridorlarga xizmat ko’rsatuvchi institutilardir

Tovar va xizmatlar muomalasiga, ya’ni savdo-sotiq ishlariga xizmat qiluvchi infrastruktura (birjalar, savdo uylari, auksionlar, tijoratchilik idoralari, reklama firmalari va agentliklar, davlatning savdo-sotiq va ularni nazorat etuvchi muassasalari)
Moliya kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi infrastruktura (tijorat banklari, o’z-o’zini kreditlash idoralari, sug’urta kompaniyalari, moliya kompaniyalari, soliq undirish mahkamalari, har xil pul fondlari.)
Axborot tizimi (iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo’lgan har xil axborotlar – ma’lumotlar va xabarlar to’plash, umumlashtirish va sotish bilan shug’ullanuvchi turli kompaniyalar, firmalar, maslahat idoralari)

Aholiga xizmat qiluvchi va social infrastruktura (uy-joy, kommunal transport xizmati, maorif, madaniyat hamda sog’liqni saqlash muassasalari, aholini ishga joylashtirish firmalari va idoralari). Ularning aksariyati bozor iqtisodiyotidan ham oldin mavjud bo’ladi, lekin ularni isloh etib, bozor sharoitida pulli xizmat ko’rsatish, tijorat yo’liga o’tkazishga to’g’ri keladi.
Ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi infrastruktura (transport, aloqa, ombor xo’jaligi, suv va energetika ta’minoti). Ular bozor iqtisodiyotidan oldin ham mavjud bo’ladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida ularni tijoratchilik yo’liga o’tkazishga to’g’ri keladi, ya’ni ular yaxshi ishlab, pul topish va o’zini-o’zi moliyalashtirish yo’liga o’tkaziladi.

Moliya kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi infrastruktura (tijorat banklari, o’z-o’zini kreditlash idoralari, sug’urta kompaniyalari, moliya kompaniyalari, soliq undirish mahkamalari, har xil pul fondlari.)
Axborot tizimi (iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo’lgan har xil axborotlar – ma’lumotlar va xabarlar to’plash, umumlashtirish va sotish bilan shug’ullanuvchi turli kompaniyalar, firmalar, maslahat idoralari)

Aholiga xizmat qiluvchi va social infrastruktura (uy-joy, kommunal transport xizmati, maorif, madaniyat hamda sog’liqni saqlash muassasalari, aholini ishga joylashtirish firmalari va idoralari). Ularning aksariyati bozor iqtisodiyotidan ham oldin mavjud bo’ladi, lekin ularni isloh etib, bozor sharoitida pulli xizmat ko’rsatish, tijorat yo’liga o’tkazishga to’g’ri keladi.
Ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi infrastruktura (transport, aloqa, ombor xo’jaligi, suv va energetika ta’minoti). Ular bozor iqtisodiyotidan oldin ham mavjud bo’ladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida ularni tijoratchilik yo’liga o’tkazishga to’g’ri keladi, ya’ni ular yaxshi ishlab, pul topish va o’zini-o’zi moliyalashtirish yo’liga o’tkaziladi.

Aholiga xizmat qiluvchi va social infrastruktura (uy-joy, kommunal transport xizmati, maorif, madaniyat hamda sog’liqni saqlash muassasalari, aholini ishga joylashtirish firmalari va idoralari). Ularning aksariyati bozor iqtisodiyotidan ham oldin mavjud bo’ladi, lekin ularni isloh etib, bozor sharoitida pulli xizmat ko’rsatish, tijorat yo’liga o’tkazishga to’g’ri keladi.
Axborot tizimi (iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo’lgan har xil axborotlar – ma’lumotlar va xabarlar to’plash, umumlashtirish va sotish bilan shug’ullanuvchi turli kompaniyalar, firmalar, maslahat idoralari)

Aholiga xizmat qiluvchi va social infrastruktura (uy-joy, kommunal transport xizmati, maorif, madaniyat hamda sog’liqni saqlash muassasalari, aholini ishga joylashtirish firmalari va idoralari). Ularning aksariyati bozor iqtisodiyotidan ham oldin mavjud bo’ladi, lekin ularni isloh etib, bozor sharoitida pulli xizmat ko’rsatish, tijorat yo’liga o’tkazishga to’g’ri keladi.
Ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi infrastruktura (transport, aloqa, ombor xo’jaligi, suv va energetika ta’minoti). Ular bozor iqtisodiyotidan oldin ham mavjud bo’ladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida ularni tijoratchilik yo’liga o’tkazishga to’g’ri keladi, ya’ni ular yaxshi ishlab, pul topish va o’zini-o’zi moliyalashtirish yo’liga o’tkaziladi.

Ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi infrastruktura (transport, aloqa, ombor xo’jaligi, suv va energetika ta’minoti). Ular bozor iqtisodiyotidan oldin ham mavjud bo’ladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida ularni tijoratchilik yo’liga o’tkazishga to’g’ri keladi, ya’ni ular yaxshi ishlab, pul topish va o’zini-o’zi moliyalashtirish yo’liga o’tkaziladi.
Axborot tizimi (iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo’lgan har xil axborotlar – ma’lumotlar va xabarlar to’plash, umumlashtirish va sotish bilan shug’ullanuvchi turli kompaniyalar, firmalar, maslahat idoralari)

Aholiga xizmat qiluvchi va social infrastruktura (uy-joy, kommunal transport xizmati, maorif, madaniyat hamda sog’liqni saqlash muassasalari, aholini ishga joylashtirish firmalari va idoralari). Ularning aksariyati bozor iqtisodiyotidan ham oldin mavjud bo’ladi, lekin ularni isloh etib, bozor sharoitida pulli xizmat ko’rsatish, tijorat yo’liga o’tkazishga to’g’ri keladi.
Ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi infrastruktura (transport, aloqa, ombor xo’jaligi, suv va energetika ta’minoti). Ular bozor iqtisodiyotidan oldin ham mavjud bo’ladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida ularni tijoratchilik yo’liga o’tkazishga to’g’ri keladi, ya’ni ular yaxshi ishlab, pul topish va o’zini-o’zi moliyalashtirish yo’liga o’tkaziladi.

Axborot tizimi (iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo’lgan har xil axborotlar – ma’lumotlar va xabarlar to’plash, umumlashtirish va sotish bilan shug’ullanuvchi turli kompaniyalar, firmalar, maslahat idoralari)

Bozor infratuzilmasining ushbu barcha elementlari ishlab chiqaruvchilarga savdo, moliya va kredit berishda, sheriklar topishda, ishchi kuchini yollashda, iqtisodiyotni tartibga solish bo`yicha davlat tadbirlarini amalga oshirishda, ishlab chiqaruvchilar bilan aloqa o`rnatishda yordam beradi. Ulardan ba`zilari davlatga tegishli, boshqalari esa xizmatlari uchun haq oladigan mustaqil muassasa va tashkilotlardir.
Bu erda asosiylarining qisqacha tavsifi keltirilgan, chunki tovar (xizmat) muomalasi bo`yicha xizmat ko`rsatuvchi institutlar bozor infratuzilmasida muhim rol o`ynaydi.
Birja bu jamoat tovarlari namunalarini (yoki standartlarini) asosida doimiy savdoni olib boradigan tijorat korxonasi. Birja va chet el valyutalari fond birjasida sotiladigan tovar birjalaridan farqli o`laroq, mehnat birjasi ishchi kuchi egasi va ish beruvchi korxona o`rtasida turib, unga talab va taklifni bog`laydi.
Ayirboshlashning barcha shakllarida kelishuvning o`ziga xos xususiyati tovarlarga, fond va valyuta kurslariga, narxlarning o`zgarishiga spekulyativ ta`sir ko`rsatadi.
Birjada uning ishtirokchilari birja to`g`risida bitim tuzadilar, ammo tovarlarni etkazib berish va ular uchun to`lov birjadan tashqarida amalga oshiriladi. Buning uchun egasi va xaridorning ishtiroki talab qilinmaydi. Brokerlar ularning nomidan ish yuritadilar. Brokerlar - bu tovar, fond va valyuta birjalarida operatsiyalarga vositachilik qiluvchi shaxs yoki ixtisoslashgan firma. Ular odatda mijoz nomidan ish yuritadilar, shuningdek o`z nomidan kafil hisobidan savdo operatsiyalarini tuzishlari mumkin.
Birjaning yana bir xususiyati shundaki, u hali ishlab chiqarilmagan, ammo aniq tayyorlangan, oldindan sotib olingan va egasining ixtiyorida bo`lmagan tovarlarni sotadi.
Birjalar ixtisoslashgan yoki universal bo`lishi mumkin. Ixtisoslashgan birjalarda tovarlarning ayrim turlari yoki guruhlari sotiladi, universal birjalar esa har xil tovarlarni sotadi.