Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti «Iqtisodiyot»

Bozor — bu xaridorlar bilan sotuvchilar o `rtasidagi iqtisodiy
aloqalar, ularni bir-biriga bog`laydigan mexanizmdir.
Bozorning murakkab taʼrifi:
Bozor — iqtisodiyotda shaxslarning maqsadli-nafsiy xohish-istaklari ila naf va manfaatlari sari yetaklovchi imkoniyatlari doirasida tartiblashtirilgan refleksiv harakatlari evaziga turli(ijobiy yoki salbiy) samara darajasida ob`yektiv sodir boʻluvchi bozor tovarlari boʻyicha iqtisodiy-huquqiy munosabatlari muhiti boʻlib, unda taraflarning nafsiy manfaatlari talab va taklif asosida shakllanadigan ob`yektiv narxlarda qondiriladi.
Yuqoridagini anglash qiyinroq boʻlsa-da, u bozor tushunchasini kengroq ochib beradi. Hozirgi paytda, ayniqsa, bir-biri bilan bogʻlanib ketgan, integratsiyalashgan bozor sharoitida, qanday tovar ishlab chiqarish kerakligi, qancha, kim uchun va qaysi hududda ishlab chiqarish kerakligi haqida maʼlumotning yagona manbasi-bozordir. Bozor bilan hisoblashmagan xaridor va sotuvchi yutqazadi. Puldan yutqazadi! Puldan ajralish eng katta qaygʻu boʻlgan zamonda, bozorga eʼtiborsiz boʻlmoqlik- «oʻlim» demakdir.
Bozorda tovar ayirboshlashning uch afzalligi bor.
Birinchidan, bozor orqali ehtiyoj qondirilganda tovarlarni o`zi ishlab chiqarib iste`mol qilgandan ko`ra sotib olish arzonga tushadi.
Ikkinchidan. iste`mol uchun kerakli mahsulot va xizmatlarni bozordan osongina topish mumkin, bu bilan iste`molni qondirish sarflari tejaladi. Agar bozor bo`lmay, mahsulotni bir-biriga to`g`ridan to`g`ri ayirboshlansa, kerakli mahsulotga yetishish uchun juda ko`p ayirboshlash operatsiyasini o`tkazish kerak.
Uchinchidan, bozorda tovarlarni tanlab olish imkoni bor. Hamma ishlab chiqaruvchilar bir xil yoki o`rinbosar tovarlarni bozorda ko`plab taqdim etganidan bular xoh resurs, xoh iste`mol tovarlari bo`lsin, ulardan ma`qulini tanlab olish mumkin bo`ladi O`zi ishlab chiqarganda tanlash imkoni bo`lmas edi.
Bozorning afzalligi shundan iboratki, u cheklangan resurslar sharoitida ehtiyojlarni kam mehnat sarflagan holda va to`laroq qondirish imkonini beradi. Bozor ko`rsatadigan xizmatlarga zarurat bo`lganidan u doimo kengayib boradi, bozor aloqalari domiga tobora ko`p ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilar tortiladi.
Iqtisodiyotda bozor mexanizmi bu xaridorlar va sotuvchilar tomonidan ochiq va tushunilgan qiymat tizimi bilan bozorda vaqt almashinuvi bilan almashinadigan pul mablag`laridan foydalanish, hech bo`lmaganda ba`zi usullar bilan tovarlar va xizmatlarni taqsimlashni optimallashtirishga qaratilgan mexanizmdir. Mexanizm erkin bozorlarda yoki talab va taklifdan foydalanishga intilayotgan asir yoki nazorat qiluvchi bozorlarda yoki tanqislik uchun to`lovni ishlab chiqarish imkoniyatlarini tanlash uchun boshqa usulda mavjud bo`lishi mumkin. Erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha resurslar xususiy sektor (jismoniy shaxslar, uy xo`jaliklari va shaxslar guruhlari) tomonidan taqsimlanadi; rejali iqtisodiyotda barcha resurslar davlat sektoriga (mahalliy va markaziy hokimiyat) tegishli; va aralash iqtisodiyotda ba`zi manbalar ikkala sektorga tegishli, xususiy va davlat. Aslida dastlabki ikkitasi asosan nazariy, uchinchisi esa keng tarqalgan. Resurslar talab va taklif kuchlariga qarab taqsimlanadi.
Bozor mexanizmiga davlatning aralashuvi ba`zi xususiy tovarlarga nisbatan qo`llanilganda iqtisodiy samarasizlikka olib kelishi mumkin. Narxlar ko`plab ma`lumotlarni etkazib beradi. Ular nafaqat ishlab chiqaruvchilarga nima ishlab chiqarish kerakligini aytibgina qolmay, balki ishlab chiqaruvchilarga odamlar xohlagan narsani ishlab chiqarish haqida ma`lumot berishadi. Ma`lumotlar qanchalik noto`g`ri bo`lsa, iqtisodiy muvofiqlashtirish shunchalik kam bo`ladi, bu esa o`z navbatida ehtiyojlarning qondirilishini kamaytiradi. Shunday qilib, narxlar tomonidan etkazilgan ma`lumotlarga aralashish noto`g`ri qo`llanilganda yoki haddan tashqari ishlatilganda iqtisodiy rivojlanish uchun zararli hisoblanadi. Biroq, bozor mexanizmi ko`pincha jamoat fojiasi kabi muammolar tufayli jamoat mollarini optimallashtira olmaydi. Masalan, zamonaviy avtomagistrallar iqtisodiy rivojlanish uchun yaxshi bo`lgan, ammo ularni vujudga keltirish uchun hukumat rejalashtirish va ajratish zarur.
Bozorning boshqa mexanizmlariga hukumatning moliya siyosati va pul-kredit siyosati kiradi. Milton Fridman tomonidan taklif qilingan Fridman qoidasi bilan tavsiflangan. Ushbu siyosat talablarga soliqlar va yig`imlar orqali narxlarni tuzatish hamda pulning tegishli pul ta`minoti bilan qiymatini o`zgartirish orqali ta`sir qiladi.

2.