O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti
– XV - XVII asrlarda O’zbek xonliklarida
Download 0,62 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbek xonliklari davridagi etnomadaniy jarayonlar
|
etno – madaniy jarayon Shayboniyxonning Movarounnahr va Xorazmdagi hukmronligi uzoqqa cho‘zilmadi. 1510 yilda Eron shohi Ismoil bilan bo‘lgan jangda halok bo‘ldi. Shayboniy o‘limidan keyin mamlakatda parokandalik boshlandi. Xurosonni Safaviylar egallaydilar. Shayboniy avlodlari va ayrim qabila boshliqlari alohida viloyatlarni (Balx, Hisor, Badaxshon, Samarqand, Toshkent va boshqalar) egallab, markaziy hokimiyatga itoat qilmay mustaqil bo‘lishga intiladilar. Shayboniy zurriyotlari orasida ham taxt uchun kurash avj oladi. Mana shu janglarda Abdullaxon II g‘olib chiqib, 1560 yilda Buxoro taxtini egallaydi 2 , taxt da’vogarlari va bebosh amirlarga qattiq zarba berib, Buxoroda markazlashgan kuchli feodal davlat tuzishga erishadi. Uning davrida mamlakat rivoj- lanadi, dehqon, chorvador va hunar axdi orom topadi. U mamlakatni iqtisodiy jihatdan oyoqqa qo‘yadi. Biroq, uning o‘limidan keyin, uning vorislari mamlakatni boshqarishga ojizlik qildilar. Valiahd Abdul Mo‘min taxtda atigi yarim yilgina o‘tira oldi. U otasining safdoshlari tomonidan o‘ldirildi. Buxoro xonligida yana tartibsizliklar boshlanadi. Tashqi vaziyat ham tang holga tushib qolgan edi. Ichki va tashqi vaziyatni kuzatib borayotgan bir guruh qabila boshliqlari va ta’sirchan ulamolar Shayboniy avlodlaridan taxtga yaroqli biror kimsa qolmaganligidan (ularni o‘z vaqtida Abdullaxon II tinchitib bo‘lgan edi) xonga kuyov o‘g‘il ashtarxoniy Din
1 Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиши тарихи. –Т.: Шарқ, 2014. – Б. 498. 2 Бухоро шаҳри Шайбонийлар давлатининг пойтахти эди. 21
Muhammad Sultonni taxtga o‘tqazadilar. Shunday qilib, Buxoro tarixida Ashtarxoniylar sulolasi mamlakatni boshqara boshlaydilar. Biroq, Ashtarxoniylar xonadonidan biroz durustroq xon chiqmadi, mamlakatda parokandalik, saroy o‘yinlari, bebosh amirlarning o‘zaro mojarolari to‘xtamadi. Parokandalik Ashtarxoniylar sulolasining oxirgi vakili Abulfayzxon (1711 - 1747) davrida yanada jadallashdi. XVIII asrning 20 - yillarida Balx viloyati Buxoro xonligi tarkibidan chiqib ketdi. Toshkent va Toshkent vohasini qalmiqlar (jungarlar), keyin qozoqlar egallab oldi. Shahrisabzni kenagaslar, Qarshini mang‘itlar, qtoy va qipchoqlar Mirzacho‘lni, Farg‘onani minglar va yuzlar, Zarafshon vodiysini naymanlar egallaydilar. O‘ta maishatga berilib ketgan Abulfayzxonning sanoqli kunlari qoldi. Buxoro xonligidagi bu ahvolni kuzatib kelayotgan Eron hukmdori Nodirshoh Buxoroni bosib olish uchun Amudaryodan o‘tib, Buxoro yaqinidagi Chor - Bakrda to‘xtaydi. Chor - Bakr ta’sirchan saidlar makoni edi. Bundan xabar topgan Abulfayzxon, unga peshvoz chiqib, uning yordamida atrofidagi ta’sirchan amaldorlarni Buxorodan boshqa yurtlarga badarg‘a qilmoqchi bo‘ladi. Ular orasida Hakim Otaliq mang‘itning o‘g‘li Rahimbiy ham bo‘lgan. Bundan xabar topgan Rahimbiy uni iziga tushib, 1747 yilda o‘ldiradi va uning 9 yoshli o‘g‘lini taxtga o‘tqazadi 1 . Bir yil ham o‘tar-o‘tmas uni ham qatl etib, hukmronlikni o‘z qo‘liga oladi. Rahimbiy Otaliq juda ustomonlik bilan sekin - asta o‘z mavqeini mustahkamlab olgach, 1753 yilda mangit sulolasining birinchi hukmdori sifatida Buxoro taxtiga o‘tiradi. Shunday qilib, Buxoroda 1753 yilda xonlik tugatilib, Buxoro amirligi davri boshlanadi. Demak, ko‘chmanchi Dashti Qipchoq o‘zbeklarining yirik mang‘it qabilasi uch o‘zbek xonliklarining Buxoro amirligiga asos soladi. Mang‘itlar haqida etnografik asarlarda ma’lumotlar uchraydi. Ularda mang‘itlarni mo‘g‘ul qabilasi sifatida XIII asr boshlaridan tilga olinadi. Ana shu XIII asr davomida mang‘itlar Dashti Qipchoqda yashar edilar. Ularning katta qismi XIII - XIV asrlarda Volga daryosi bilan O‘rol daryosi oralig‘ida joylashgan edi. Shu davr ichida qipchoqlarning ta’sirida o‘z mo‘g‘ul tillarini unutib, turk - qipchoq dialektida so‘zlashar edilar. XIV asr oxirlarida o‘z mustaqil davlatini, ya’ni 22
Mang‘itlar O‘rdasini tuzadilar 1 . XV asr o‘rtalarida mang‘itlar no‘g‘aylar atalib, ularning davlati endi No‘g‘ay O‘rda deb ataladigan bo‘ldi. XVI asr o‘rtalarida No‘g‘ay O‘rda ikkiga, ya’ni Katta no‘g‘ay va Kichik no‘g‘ayga bo‘linib ketdi. Keyinchalik Katta no‘g‘ay mang‘itlari o‘zbek, qoraqalpoq, qisman qozoqlar etnik tarkibiga singib ketgan, Kichik no‘g‘ay mang‘itlari esa asosan qozoqlar etnik tarkibiga qo‘shilgan. XVI asr boshlarida Shayboniyxon yetakchiligida 92 bovli ko‘chmanchi Dashti Qipchoq o‘zbeklarining Movarounnahrga kirib kelishi haqida Muhammad Solih o‘zining «Shayboniynoma» asarida shunday yozadi: «O‘zbeklar elidan kelganlar orasida askarlar ko‘p edi. Xo‘ja Go‘gi mang‘itlar urug‘ining sardori edi. Bu yerda o‘zbeklar 4000 bo‘lib, ularning barchasi o‘zaro qon - qorindosh edilar. Ular orasida qo‘ng‘irotlar, mang‘itlar, do‘rmanlar, ushunlar va uyrotlar ham bor edilar» 2 . Ularning bir qismi bu zaminda qadimdan yashab kelayotgan mahalliy o‘troq aholi iqtisodiy xo‘jalik va etnomadaniy ta’sirida asta - sekin dehqonchilik bilan shug‘ullanib, o‘troq aholi qatlamiga aylanib ketadilar, ularning boshqa qismi XIX asrning oxiri - XX asrning boshlarigacha yarim ko‘chmanchi hayot tarzini o‘tab, yaylov chorvachilik bilan shug‘ullanishda davom etadilar 3 . Hozirgi vaqtda mang‘itlar o‘zbek xalqi tarkibiga singib ketgan, ular o‘z- larini o‘zbek millati ekanliklaridan faxrlanadilar. Ammo, etnik kelib chiqishi chorvador bo‘lgan ajdodlarimizning keksa avlodi hozirgacha qabilaviy etnik nomlarini unutmaganlar. Bu xalqning qoniga singib ketgan yetti pusht avlodni eslash, shajarani unutmaslik bilan bog‘liq turkona an’anadir. Mang‘itlar jonli sheva tilida o‘zbek tilining qipchoq lahjasida so‘zlashadilar. Yozma ijodda o‘zbek adabiy tilida faoliyat olib boradilar. O‘zbek xalqining tarkibiga kirgan Dashti Qipchoq ko‘chmanchi o‘zbeklaridan yana biri qo‘ng‘irotlardir. Manbalarda xabar berilishicha, qo‘ng‘irotlar ilk o‘rta asrlarda Oltoy, Mo‘g‘ulistonning shimoliy qismida yashaganlar. Rashididdin Fazlallaxning «Jom-i at-tavarix» va Abulg‘ozi
1 Shamsutdinov R., Karimov Sh, Ubaydullaev O’,Xoshimov S. Vatan tarixi. II – kitob. T., “Sharq”, 2016. – B. 85. 2 Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиши тарихи. –Т.: Шарқ, 2014. – Б. 503. 23
Bahodirxonning «Shajarai turk» asarlarida XIV asr qo‘ng‘irotlarining kelib chiqishi haqida ko‘p rivoyatlar keltirilgan. Ko‘p asarlarda ularning kelib chiqishini mo‘g‘ullar bilan bog‘laydilar., Taniqli etnograf olima B.X.Karmisheva qo‘ng‘irotlar mo‘g‘ulmi yoki turk muhim emas, XVI asr boshlariga qadar Movarounnahrga kirib kelgan ko‘pgina mo‘g‘ul qabilalari qaysi tilda gaplashishlaridan qat’i nazar, tili, madaniyati va etnik tarkibi bo‘yicha turklashib ketgan edilar 1 , degan haq gapni aytgan. I.P. Magidovichning ta’kidlashicha, XVI asrga qadar Xorazm o‘zbeklarining katta qismi qo‘ng‘irotlardan iborat bo‘lib, Shayboniyxon bilan Qadimgi Xorazmga kirib kelgan qo‘ng‘irotlarning katta qismi Dashti Qipchoqda qolib ketgan qozoq qo‘ng‘irotlari bilan emas, balki avvalroq bu zaminga ko‘chib kelgan qo‘ng‘irotlarning yaqin qabila va urug‘doshlari bo‘lgan 2 . Ular azaldan chingiziylar bilan quda - anda bo‘lib bog‘lanib ketgan 3 , ular Amir Temur hukmronlik davridayoq Qadimgi Xorazmda qo‘ng‘irotlar sulolasini mustaqil davlat sifatida tiklashga intilib, Amir Temurni Xorazm ustiga 5 marta harbiy yurishlar qilishga olib kelgan. Qo‘ng‘irotlarning kelib chiqishi haqida, ular orasida keng tarqalgan rivoyatga ko‘ra, Chingiziylar bilan qarindoshlik rishtalarini o‘rnatgan qo‘ng‘irot qabilasining sardori Qo‘ng‘irot ota birinchi xotinidan to‘rt o‘g‘il (Vaxtamg‘ali, Qo‘shtamg‘ali, Qonjig‘ali, Aynli), kichik xotinidan esa bir o‘g‘il (Tortuvli) ko‘rgan. Ularning har biri 6 tadan to 18 tagacha o‘g‘il ko‘rishib, ulardan tashkil topgan urug‘lar soni 66 taga yetgan. Tilshunos olim X.D. Doniyorov qo‘ng‘irotlarning etnik kelib chiqishini mo‘g‘ullar bilan bog‘laydi va «qo‘ng‘irot» so‘zi mo‘g‘ulchada «qoraqarg‘a» ma’nosini anglatadi 4 deydi. Surxondaryo viloyati qo‘ng‘irotlarining oqsoqollari ajdodlarini aynan Xorazmdan ko‘chib kelgan, deb biladilar 5 . Xorazm qo‘ng‘irotlari bilan Qoraqalpoq, Buxoro, Qashqadaryo va Surxondaryo qo‘ng‘irotlari bir-birlari bilan genetik qon - qarindoshdirlar. Ular tarkibidagi urug‘ nomlari bundan dalolat beradi. Qo‘ng‘irotlar allaqachon o‘zbek 24
xalqi tarkibiga singib, o‘zlarini o‘zbek ekanliklaridan faxrlansalar-da, ular orasida hozirgacha o‘z urug‘ nomlarini unutmagan keksa avlod vakillari uchrab turadi. 1
Farg‘ona mulki esa XVIII asr boshlarida Buxorodan ajralgunicha mustaqil bo‘lib olgan edi. Farg‘ona davlatining birinchi xoni o‘zbeklarning ming qavmidan Shohruxbiy bo‘lgan. Uning o‘g‘li Rahimbiy davrida Qo‘qonga Marg‘ilon va Andijonni qo‘shib olinib, Samarqand va Kattako‘rg‘onga hujum uyushtiriladi va u shaharlar ham Qo‘qonga qo‘shib olinadi. Rahimbiyning valiahdi Abdukarimbiy davrida mamlakatda tinchlik o‘rnatilib, shahar va qishloqlarda iqtisodiy yuksalishlar boshlanadi. XVIII asr o‘rtalariga kelganda Qo‘qon xonligi har jihatdan o‘zini o‘nglab olgan mustaqil davlatga aylanadi. XVIII asr oxirlarida mustaqil Toshkent hokimligi Ohangaron vodiysi, Sayram, Chimkent va Turkiston shaharlarini o‘z ta’sir doirasiga oladi. Biroq, XIX asr boshlariga kelganda Toshkent hokimliklarining o‘zaro feodal janjallari oqibatida Qo‘qon xonligi ta’siriga tushib qoladi. Qo‘qon xoni Olimxon (1800-1809 y.y.) mamlakatda markaziy hokimiyatni kuchaytirish borasida harakatlar qilib, Qo‘qonning aslzodalari noroziligiga uchraydi, hokimiyatga esa endi uning ukasi Umarxon keladi. Uning davrida madaniyat ravnaq topadi, markaziy hokimiyat mustahkamlanadi. Qozoq biylarining Chimkent, Sayram kabi shaharlarini qo‘lga kiritish yo‘lidagi harbiy yurishlari muvaffaqqiyatsizliklarga uchraydi. Qo‘qon Muhammad Ali davrida (1822-1842 y.y.) hatto Qoshg‘arga harbiy yurish uyushtiradi. Tojiklarning Darvoz viloyatiga, Shugnan, Roshan va Vaxan kabi aholi punktlariga qo‘shin tortadi. Biroq, Muhammad Ali siyosatidan norozi aslzodalar ruhoniylar bilan til biriktirib, Buxoro amiri Nasrulloxon bilan aloqa bog‘laydi. Nasrulloxon Qo‘qon ustiga harbiy qo‘shin tortib, Xo‘jandni qo‘lga kiritadi va uni qaram xonlikka aylantirib, Toshkentni ham undan tortib oladi. Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligi o‘rtasidagi bosqinchilik urushlari va xalq qo‘zg‘olonlari goh u tomon, goh bu tomon ustunligi bilan davom etsa-da, XIX asr o‘rtalariga kelganda har ikkala tomonni ham tinkasini quritgan edi. Nihoyat Qo‘qonning oxirgi xonlari (Xudoyorxon, Mallaxon, Po‘latxon, Nasriddinbek) davrida mamlakat Rossiya
1 Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиши тарихи. –Т.: Шарқ, 2014. – Б. 499. 25
imperiyasining tobe bir o‘lkasiga, Turkiston harbiy general - gubernatorligiga aylanadi. 1
XVI - XVIII asrlar davomida Movarounnahrda yuz bergan siyosiy vaziyatning bu qadar murakkabligiga qaramay, mamlakat aholisining etnik tarkibida azaldan yashab kelayotgan o‘troq etnik qatlamning mavqei juda katta edi. Qishloq aholisi asosan an’anaviy sug‘orma dehqonchilik bilan, shahar aholisi ko‘p tarmoqli hunarmandchilik va savdo - sotiq bilan shug‘ullanishda davom etar edilar. Adir va dashtga yaqin aholi punktlari aholisi esa yaylovga haydab boqiladigan chorva podalari bilan kun kechirar edilar. Umuman, sug‘orma va lalmikor dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi turg‘un aholi hayotida chorva yordamchi xo‘jalik manbai hisoblangan. Yordamchi chorva xo‘jaligi nafaqat qishloq, balki shaharlik har bir o‘zbek xonadoni uchun ham zaruriy xo‘jalik an’anasi hisoblangan. Movarounnahr va Xorazmga turli davrlarda (XIII - XIV asrlarda) kelib o‘rnashib qolgan turkiy qabilalar (abdal, qarluq, qang‘li, az, uz, kaltatoy, turk, tuxsi va boshqalar) o‘z urug‘doshlari - Shayboniy o‘zbeklari bilan tezda qorishib ketadilar. Ularning badavlat qismigina XVI- XVIII asrlarda o‘z qabilaviy etnik nomlarini saqlab qolgan holda, yarim o‘troqlikda hayot kechiradilar. Ko‘chmanchi o‘zbeklarning davlatmand aslzodalari shaharlarga joylashadilar va mamlakat siyosiy hayotida hukmronlikni qo‘lga kiritib, mahalliy aholi bilan asta - sekin qarindoshlashib, o‘troq hayot kechira boshlaydilar. Davlatmand chorvadorlarning siyosiy hokimiyat bilan bog‘liq bo‘lmagan aksariyat qismi XVI – XVIII asrlar davomida O‘rta Osiyoning tog‘oldi hududlarida adir va dashtlarga joylashib, o‘zlarining an’anaviy chorvachilik xo‘jaliklari bilan shug‘ullanishda davom etadilar. Ularning hayot tarzi yarim o‘troqlikda o‘tgan. Ular vohaga tutash adir va cho‘llarda kapa va yurtalarda yashaganlar. Erta bahor chorva mollarini haydab dasht - adirlarga chiqib ketadilar. Kuzda don va poliz ekinlarini yig‘ishtirib olganlaridan keyin, chorva mollarini haydab qishlov joylariga qaytib, kech kuz va qishni o‘tkazadilar. Shunday hayot erta bahorda yana qaytarilgan. Etnograf
1 Shamsutdinov R., Karimov Sh, Ubaydullaev O’,Xoshimov S. Vatan tarixi. II – kitob. T., “Sharq”, 2016. – B. 113. 26
K.Shoniyozovning kuzatuvlariga ko‘ra, turli davrlarda O‘rta Osiyoga kelib o‘rnashib qolgan turkiy qavmlarning aksariyat ko‘pchiligi o‘troqlashib, ularning yarim o‘troq va yarim ko‘chmanchilik bilan shug‘ullangan qismi XIII asrda taxminan 100 mingdan oshmas edi. 1
XIII – XV asrlarda O‘rta Osiyoga kelib qolib ketgan turkiy va turkiylashgan mo‘g‘ul qabilalari asosan Amir Temur va Bobur qo‘shinlarida xizmat qilardilar. Ularning ko‘pchiligi harbiy yurishlardan so‘ng tobe mamlakatlarda turli vazifalarda qolib, u yerlarda bolalari bilan yashab qolardilar. Masalan, barloslarning ayrim guruhlari Afg‘onistonda, Dehli atroflarida, Kashmirda o‘rnashib qolgan. Arlot, qipchoq, nayman, arg‘in, mo‘g‘ul guruhlari Afg‘onistonda, jaloyirlarning katta qismi Eronning shimolida va Ozarbayjonda qolib ketganlar. Ta’kidlash joizki, an’anaga ko‘ra, jangga otlangan turk - mo‘g‘ul chavandoz o‘zi bilan oila va urug‘ - aymoqlarini birga olib yurgan. Shayboniyxon Movarounnahrga qo‘shin tortib kelganda, uning armiyasida 92 qavm chavandozlari xizmat qilgan. Demak, har bir qavmni ming oiladan iborat desak, har bir oila o‘rtacha 6 - 7 kishidan iborat bo‘lsa, u holda, XVI asr boshlaridagi Shayboniyxonning harbiy yurishlari munosabati bilan kamida 500-600 ming Dashti Qipchoq o‘zbeklari Movarounnahr va Xorazmga kirib kelgan. O‘rta Osiyo hududlarida ularning barchasi qolib, tub joyli aholi bilan qorishib ketganda ham, bu raqam mahalliy turg‘un etnik qatlamga nisbatan hech narsa emas edi. Shuning uchun ham antropologik tadqiqot natijalariga ko‘ra, XVI asr davomida aholi etnik tarkibida sezilarli o‘zgarishlar yuz bermadi. Masalan, ko‘chmanchi o‘zbeklar ko‘proq kirib kelgan Xorazm o‘lkasini olsak, XIV – XVI asrlar davomida mahalliy Xorazm aholisining ma’lum qismi Movarounnahrga ko‘chib kelgan. Amir Temur o‘zining Xorazmga oxirgi yurishida (1388 y.) Urganchni olgach, shahar aholisining ko‘pchiligini, birinchi navbatda, hunarmandlarni bola – chaqalari bilan Samarqandga ko‘chirib, ustalarni Oqsaroy qurilishida ishlatgan. Shayboniyxon Xorazmni istilo qilgach, Qiyot va boshqa shaharlar aholisini majburan
1 Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиши тарихи. –Т.: Шарқ, 2014. – Б. 504. 27
Movarounnahrga ko‘chirgan 1 . Buxoro amirlari ham Xorazm ustiga bir necha bor yurish qilib, uning talay aholisini Hisorga, Buxoroga, Samarqand va Toshkentga ko‘chirgan 2 . XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida Movarounnahrning turli joylarida «Urganji»lar etnik nomlarini uchrashi ana shu ko‘chganlarning avlodlari bo‘lsa kerak. Shunga qaramay, so‘nggi o‘rta asrlarda Xorazm aholisining asosini sartlar tashkil etardi. Xorazmning janubida turkmanlar ham yashab, asosan chorvachilik bilan shug‘ullanardilar. Bu zaminga chetdan kirib kelgan talaygina qabilalar: bajanaklar (pecheneglar), qipchoqlar, o‘g‘uzlar, qo‘ng‘irot va chagraklar esa ko‘proq shimoliy Xorazmda yashardilar. Dashti Qipchoqlilar tiliga kelsak, ular turkiy tilning «jo‘qiyuvchi» qipchoq - o‘g‘uz lahjasida so‘zlashardilar. Mahalliy turkiyzabon aholi esa Movarounnahrga moslashgan «yo‘qiyuvchi» qarluq - chigil lahjasida gaplashgan. Demak, Movarounnahr turkiylarining qadimiylari qarluq lahjasida so‘zlashsa, Chingizxon bosqinidan boshlab bu zaminga kirib kelgan turkiy ko‘chmanchilar turkiy tilning qipchoq va o‘g‘uz lahjalarida so‘zlashganlar. XVI asr boshlarida Shayboniy o‘zbeklarining bu zaminga katta - katta guruhlar bo‘lib kirib kelishi bilan qipchoq va o‘g‘uz lahjalarida so‘zlovchi aholi yanada qalinlashadi. Chunki, unga qadar ham bu lahjalarda so‘zlashuvchi etnik guruhlar Movarounnahr va Xorazmda keng tarqalgan edi. Movarounnahrda qarluq - chigil lahjalarida so‘zlashuvchi aholi o‘troq turkiy etnosning asosini tashkil etardi. Keyinchalik qipchoq va o‘g‘uz lahjalarida so‘zlashuvchi aholining o‘troq hayotga o‘tganlari mahalliy tub joyli aholi bilan aralashib, qorishib ketgach, ular ham Movarounnahrning barcha qadimiy turkiy qavmlari kabi qarluq - chigil lahjasida so‘zlashadigan bo‘ladilar. Ana shu uch turkiy til lahjalarining qorishuvi natijasida shakllangan til o‘zbek tilshunoslik fanida shartli ravishda «chig‘atoy tili» yoki «eski o‘zbek tili» deb ataladigan bo‘ldi.
1 Абулғозий: Шажараи турк. - Т.: 1992. - 134-бет. 2 Шарафуддин Али Яздий Зафарнома. - Т.: 1997. — 119-бет. 28
O‘zbek tilshunosligida, eski o‘zbek tili Movarounnahr va Xorazmning barcha aholisini umumxalq tiliga aylandi 1 . Ammo, «eski o‘zbek tili» haqida gan ketganda, aslida XI - XII asrlarda G‘arbiy Qoraxoniylar davlati doirasida, aynan Movarounnahrda umumturk tilidan ajrab chiqib, qarluq - chigil lahjalari asosida shakllangan turkiy tilni tushunmoq kerak. Bu til juda qadim - qadim zamonlardan sug‘diy va xorazmiy, VIII – IX asrlardan boshlab arab va fors - tojik so‘zlari bilan boyib bordi. Eski o‘zbek tili tarkibiga XVI – XVIII asrlar davomida qipchoq va o‘g‘uz lahjalarida so‘zlashuvchi etnik guruhlar yanada ko‘proq qo‘shilgan holda, u qarluq - chigil lahjalari asosida o‘zining yuksak cho‘qqisiga ko‘tarildi. Xullas, ko‘chmanchi o‘zbeklar Movarounnahr va Xorazmga kelib o‘rnashganlaridan keyin vaqt o‘tishi bilan mahalliy aholi bilan yaqinlashib, ular bilan quda - anda bo‘lib aralashib, qorishib muqim yashovchi turkiy o‘zbeklarga xos moddiy madaniyat, ma’naviy - axloqiy hayotni, etnik urf - odatlar va ibratli udumlarni o‘zlashtira boshlaydilar. O‘troq aholiga xos turmush tarzi va mushtarak ma’naviy dunyo fazilatlari ularning ruhiga singib boradi. XVI – XVIII asrlarda va undan keyin ham O‘zbekiston hududida jonli xalq tili o‘zbek tili edi. Tojik tili o‘zbek aholisining ma’lum qismi uchun (xususan Zarafshon vodiysining ayrim shahar va tog‘li qishloqlarida) ikkinchi til hisoblangan. Eski o‘zbek tili Movarounnahrda tojik - fors tili bilan juda yaqin va doimo uzviy aloqada rivojlandi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, Movarounnahr aholisining talay qismi, ayniqsa, ziyolilar tabaqasi ikki tilda: turkiy va tojik - forsiy tilida so‘zlashar va yozisha olar edilar. Buxoro amirligi va Qo‘qon xonligida rasmiy mahkama tili forsiy va qisman o‘zbek tilida bo‘lgani holda, Xorazmda Xiva xonligida nafaqat jonli xalq tili, balki rasmiy mahkama tili ham eski o‘zbek tilida olib borilar edi. Chunki, Xorazm tilida arab va tojik tillarining ta’siri qamroq edi. Shunga qaramasdan xorazmlilar tiliga ham o‘zga tillardan ba’zi so‘zlar kirib qolgan. XVI asrda Dashti Qipchoqdan Xorazm vohasiga ko‘chib kelgan ko‘chmanchi o‘zbeklar mintaqa aholisini nafaqat son jihatdan ko‘payishiga, balki
1 Абдурахмонов Ғ.А., Шукуров Ш. Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси. - Т.: 1973. - 16-18- бетлар. 29
etnik jihatdan rang - barang bo‘lishiga olib kelgan. Ko‘chib kelgan etnik guruhlar ekinbop yer va yaylov talashib, bir-birlari bilan urushib turganlar. Hukmronlikni da’vo qilishib, ba’zi qabila boshliqlari xonlar bilan raqobatlashib, mamlakat tinchligini tez - tez buzib turardilar. XVII asrga kelib bu kurashlarga barham berish va mamlakatda osoyishtalikni o‘rnatish zarur bo‘lib qoldi. Xiva xoni Abulg‘ozi mamlakatda osoyishta hayot ta’minlash maqsadida 1646 yilda islohot o‘tkazib, bunga ko‘ra, Amudaryo quyi havzalarida yashovchi o‘zbek qavmlarini har ikkitasini bir jamoaga birlashtirib, to‘rt juft (qo‘ng‘irot - qiyot, qang‘li - qipchoq, nukus - mang‘it, uyg‘ur - nayman) to‘p tashkil qilgan. Har bir juftga ekin maydonlari, ariq va kanallar va yaylovlarni bo‘lib bergan. Ularga 14 ta kichik etnik guruhlarii qo‘shib qo‘ygan. Lekin Buxoro amirligi va Xiva xonligi o‘rtasidagi o‘zaro talonchilik urushlari mamlakat iqtisodiy hayotiga juda katta salbiy ta’sir ko‘rsatdi. XVIII asrning oxirgi choragiga kelib, mamlakatda ocharchilik, undan keyin o‘lat kasali boshlanib, ko‘pchilikni yostig‘ini quritdi. Aholining talay qismi o‘zga yurtlarga ketishga majbur bo‘ladilar 1 . Xiva xonligida yuz bergan vaziyatdan ustalik bilan foydalangan qo‘ng‘irot urug‘idan bo‘lgan Muhammad Amin taxtni osongina egallaydi. Xorazmda qo‘ng‘irotlar sulolasiga asos solinadi 2 .
Shunday qilib, XVIII asr davomida O‘rta Osiyoda uchta xonlik tashkil topib, Xorazmda qo‘ng‘irotlar, Buxoroda mang‘itlar, Qo‘qonda minglar hokimiyat tepasiga keladilar. Ular Dashti Qipchoqning o‘zbeklar elidan kelgan ko‘chmanchi qavmlar bo‘lib, iqtisodiy - xo‘jalik, siyosiy va etnomadaniy jihatdan yuksak darajada rivojlangan tub joyli mahalliy aholi ta’sirida vaqt o‘tishi bilan
o‘troqlashib ketadilar. Ammo, siyosiy hokimiyat ular qo‘lida bo‘lganligi va tub joyli aholining aksariyat ko‘pchiligi turkiyda so‘zlashganliklari uchun Turkistonda turkiy etnosga xos o‘zbek ruhi barcha aholi qoniga singib boradi. XVIII asrda bu yurt o‘troq o‘zbeklar eliga, o‘zbeklar yurtiga aylanadi.
1 Ўзбекистон тарихи. - Т.: 1993. - 263-бет. 2 Shamsutdinov R., Karimov Sh, Ubaydullaev O’,Xoshimov S. Vatan tarixi. II – kitob. T., “Sharq”, 2016. – B. 95. 30
Volga va O‘rol daryolari oralig‘ida ko‘chib yurib, Abulxayrxonning tayanchi bo‘lgan mang‘it qabilalari XV asrning ikkinchi yarmida «No‘g‘oy O‘rda» nomi bilan tarixga kirgan davlatni barpo qiladilar. No‘g‘oy O‘rdadan shimolda mustaqil «Sibir xonligi» tashkil topadi. Bir guruh o‘zbek qabilalari (200 minga yaqin oila) Abulxayrxon davridayoq Chu daryosi vodiysiga borib, 1466 yildan mustaqil yashay boshlagan edilar. Abulxayrxon o‘limidan keyin taxt uchun kurashlarga qatnashishni istamagan Oq O‘rda o‘zbeklarining ayrim guruhlari Chu vohasida yashovchi ko‘chmanchilarga borib qo‘shiladilar. Manbalarda qayd qilinishicha, ular XV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrning birinchi choragida o‘zlarini «o‘zbek - qozoq»lari deb ataganlar 1 . XVI asrning o‘rtalaridan, qachonkim qozoqlar elat bo‘lib shakllangach, ular tarixiy manbalarda «qozoqi»lar deb tilga olinadi. XVI asr oxiri va XVII asr boshlarida qozoqlar shunday kuchayib ketdiki, hatto o‘z yaylovlarini himoya qila olishlaridan tashqari, o‘zbek shayboniylari bilan ham bemalol kurasha olardilar. Ular XVII asrda Shayboniy o‘zbeklaridan qolgan Sharqiy Dashti Qipchoq yerlarini bosib olish bilan chegaralanmay, hatto, Toshkentga ham hujum qilib, jung‘orlardan Toshkent va Toshkent vohasini tortib oladi. Elshunos K. Shoniyozovning yozishicha, Dashti Qipchoqdan Movarounnahrga ko‘chib kelgan etnoslarning hammasi ham ko‘p sonli bo‘lavermagan. Ularning ayrimlarigina, masalan, qipchoq, saray, qo‘ng‘irot, yuz, ming, nayman, mang‘it, qtoylar boshqalarga nisbatan yirik etnik guruhlar edi. Bularning har biri 30 - 50 mingdan to 200 minggacha bo‘lishi mumkin. Tilga olingan etnoslar ichida eng ko‘p sonlisi qipchoqlar edi 1 . XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida qipchoqlar 270 ming atrofida bo‘lgan 2 . Ta’kidlash joizki, Dashti Qipchoq ko‘chmanchi qabilalarining hammasi ham Movarounnahrga ko‘chib kelmagan. Ularning bir qismi o‘z ona yurtlarida qolib, keyinchalik qozoq, qoraqalpoq, qirg‘iz, tatar, boshqird va boshqa turkiygo‘y etnoslarning tarkib topishida faol ishtirok etganlar. Masalan, qo‘ng‘irotlarning katta guruhi qoraqalpoq, qozoq, Xorazm aholisini; qipchoqlar qozoq, qoraqalpoq, qirg‘iz, boshqird, turkman xalqini; naymanlar qozoq va qirg‘iz xalqini; qtoylar qoraqalpoq, qozoq, boshqird xalqini tarkib
topishida ishtirok etganlar. Ularning Movarounnahrga kelib, bu zaminda qolib ketganlari XVIII asr boshlarida
1 Шониёзов К. Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни. - Т.: 2001. - 414-бет. 2 Шаниязов К К этнической истории узбекского народа. Т.: 1974. С. 110. 31
O‘zbekiston aholisining taxminan 4/1 ni tashkil etgan 1 . Ko‘chmanchi o‘zbeklar o‘troqlikka o‘tishi bilan muhim etnik jarayon yuz beradi, ya’ni kelib chiqishi har xil bo‘lgan qavmlar orasida o‘zaro aralashish boshlanadi. Ayni vaqtda ular mahalliy o‘troq aholi bilan ham aralashib, qorishib boradi. Zamon o‘tishi bilan bu jarayonlar tufayli aholi nomida ham o‘zgarish hosil bo‘ladi 2 . Darhaqiqat, XVI asr boshlarida Buxoro aholisi (ko‘chib kelgan ko‘chmanchi o‘zbeklardan tashqari) «chig‘atoy» yoki «turk chig‘atoy» va tojikka bo‘lingan. XVII asr oxirlariga kelib esa bu aholi manbalarda faqat o‘zbek va tojikka bo‘lingan 3 . Demak, XVII asr oxirlaridan bu dalillar o‘zbek atamasi etnik ma’no va mazmun kasb eta boshlaganligidan dalolat beradi. XVI – XVII asrlarga kelib «sart» atamasining ham mazmuni o‘zgarib qoldi. Ma’lumki, avvallari bu atama fors manbalarida faqat tojikka nisbatan qo‘llanilgan bo‘lsa, XVI – XVII asrlardan bu atama ko‘proq Farg‘ona vodiysi, Toshkent vohasi va Xorazmda turg‘un yashovchi muqim o‘zbeklarga nisbatan qo‘llaniladigan bo‘ldi 4
O‘zbek xalqi o‘zining XVI - XVIII asrlardagi etnik taraqqiyotida oldingi davrlardagidek, turkman, qirg‘iz, qozoq, qoraqalpoqlar bilan yaqin iqtisodiy, siyosiy va etnomadaniy aloqada bo‘lib keldi. Ayniqsa, uzoq asrlar davomida bir hududda yashab kelgan o‘zbek va tojiklar o‘rtasidagi etnomadaniy taraqqiyot har ikki xalqning mushtarak rivojlanishi uchun xizmat qildi va ularni bir - birlariga yanada yaqinlashtirdi. Natijada, ayrim turkiy tilli guruhlarning tojiklar tarkibiga, tojikzabon guruhlarning o‘zbeklar tarkibiga qo‘shilib, qorishib ketishiga olib keldi. Tojikzabon aholining o‘zbeklashish jarayoni, ayniqsa, Fargona vodiysi va Zarafshon vohasida yaqqol ko‘zga tashlanadi. XVII asrning oxiri va XVIII asr boshlarida jung‘orlarning siquvi ostida Qozog‘iston cho‘llaridan Movarounnahrga bir necha qabilaviy etnik guruhlar ko‘chib keladilar. Mana shu etnik to‘lqinda qoraqalpoqlarning bir qismi Zarafshon vohasiga ko‘chib kelib, Nurota tog‘ tizmalarining janubiy yonbag‘irlariga
1 Мулладжанов И.Р. Демографическое развитие Узбекской ССР. Т.: 1988. С. 123. 2 Шониёзов К. Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни. - Т.: 1996. - 415-бет. 32
joylashadilar. Shu to‘lqinda qipchoqlarning katta guruhi Zarafshon vodiysi, Toshkent vohasi va Mirzacho‘lga kelib joylashadilar. Ungacha Toshkent vohasida turkiy qabilalardan qurama, do‘rman, qirq, yuz, ming va boshqa qabilalar yashab kelar edi. XVIII asrning 30- yillarida qipchoqlarning bir qismi yaylov qidirib, shimoliy Farg‘onaning tog‘oldi mintaqalariga ko‘chib o‘tadilar. O‘sha kezlarda qoraqalpoqlarning bir qismi Markaziy Farg‘onaga kelib o‘rnashadilar. Keyinchalik bu yerlar «qoraqalpoq cho‘li» nomini olgan. Xulosa. Shunday qilib, XVI – XVIII asrlar davomida Movarounnahr va Xorazm vohasida siyosiy vaziyat juda murakkab kechgan. Oqibat natijada, yagona Shayboniylar - Ashtarxoniylar davlati uchta o‘zbek xonliklariga bo‘linib ketdi. Bu bo‘linish markazlashgan davlatning etnik va iqtisodiy omillarga asoslanmagan qabilaviy - sulolaviy parchalanishi edi. Natijada, Movarounnahr va Xorazmda feodal beboshliklar avj oldi. Yuz bergan bu ziddiyatlar Movarounnahr va Xorazm aholisining etnik tarkibi va rivojlanishiga ham katta ta’sir etdi. Dashti Qipchoq o‘zbeklarining etnik tarkibida o‘z tillarini allaqachon yo‘qotib, turkiyda so‘zlashuvchi elatlar ko‘p edi. Ularning antropologik tipi Janubiy Sibir tipini eslatar edi. Ularning katta qismi O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘iga kelib o‘rnashgach, mahalliy aholi bilan aralashib ketishi oqibatida o‘zbeklarning antropologik tipida mo‘g‘ul qiyofa etnik guruhlar qatlami qalinlashadi. Ayniqsa, o‘zlarini kelib chiqishini qo‘ng‘irot, do‘rman, ming, arlot, qatag‘on kabi etnik birliklar bilan bog‘lovchi o‘zbeklarda bu yaqqol ko‘zga tashlanadi. Shunga qaramay, XVI – XVIII asrlarda Dashti Qipchoq o‘zbeklarining Movarounnahr va Xorazmga kelib joylashishi XI – XII asrlarda shakllangan o‘zbek xalqining etnik tarkibini tubdan o‘zgartira olmasada, «O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipi» tarkibida XIII – XIV asrlarda mo‘g‘uliy elementlarni ko‘payishi sezila boshlaydi. XV asrning oxiri va XVI – XVII asrlarda Dashti Qipchoqdan 92 bovli chorvador o‘zbek urug‘larining Movarounnahr va unga tutash viloyatlarga kelib o‘rnashishi oqibatida o‘zbek xalqining etnik tarkibida mo‘g‘uliy elementlarni sezilarli darajada yuz berishiga olib keldi. Ammo, aholi etnik tarkibida braxikefal yevropeoid qatlam «O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i
33
tipi»ning mutlaq asosi bo‘lib qolaverdi. XVIII - XX asr boshlarida o‘zbek xalqining antropologik tarkibida sezilarli o‘zgarishlar kuzatilmaydi 1 . Shayboniyxon yetakchiligida O‘rta Osiyoga birga kirib kelgan Dashti Qipchoq o‘zbeklari mahalliy turkiyzabon o‘troq aholiga «o‘zbek» nomini berdi. Bu nom O‘zbekiston tarixining bundan keyingi taraqqiyot bosqichlarida mahalliy aholi ruhiga singib, o‘zbek atamasi butun bir xalqning etnik nomiga va milliy iftixoriga aylandi. Hozirgi o‘zbeklar orasida mo‘g‘uliy qiyofa asosan ayrim qishloq o‘zbeklari (qo‘ng‘irot, mang‘it, ming, do‘rman, qurama, jaloyir kabi o‘zbek urug‘lari) etnik tarkibida saqlangan. Ammo, shahar aholisining etnik tarkibida braxikefal yevropeoid qatlam mutlaq asos bo‘lib qolavergan. XX asr ikkinchi yarmi - XXI asr boshlarida yuz berayotgan globallashuv jarayonlar ta’sirida O‘zbekiston xalqining katta shaharlar aholisi etnik tarkibida mo‘g‘uliy qiyofali elementlarning paydo bo‘lishi ko‘zga tashlanadi.
Download 0,62 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish