O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti
Bitiruv malakaviy ishning tarkibiy tuzilishi
Download 0,62 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbek xonliklari davridagi etnomadaniy jarayonlar
- Bu sahifa navigatsiya:
- I – Bob. XV – XVIII asrlarda Markaziy Osiyo mintaqalarida siyosiy va madaniy hayot. 1.1
|
bob ikkita paragrifdan, hamda, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
9
I – Bob. XV – XVIII asrlarda Markaziy Osiyo mintaqalarida siyosiy va madaniy hayot. 1.1 - Mavoraunnahr xududiga Dashti Qipchoqdan ko’chmanchi o’zbek qabilalarining kirib kelishi
Ma’lumki, Amir Temur hayotlik chog‘idayoq o‘z qo‘l ostidagi mamlakatlar viloyatlarni idora etishni o‘g‘illari va nabiralari hamda sadoqatli amirlari bo‘lib berib, ular ustidan qattiq nazorat o‘rnatib boshqarar edi. Amir Temur o‘limidan keyinoq Sohibqiron o‘rnatgan tartib zaminiga zil ketdi. Sohibqiron vasiyatlarini birinchi bo‘lib, sevimli nabiralaridan biri Xalil Sulton buzdi. U valiahd Pirmuhammadni Hirotdan Samarqandga yetib kelishini kutmasdan Samarqand taxtini qo‘lga oldi. Shundan so‘ng uning vorislari o‘rtasida o‘zaro ziddiyatlar boshlanib, Markaziy hokimiyat zaiflashib ketdi. To‘g‘ri, 1409 yilda Hirot hukmdori Shohrux Mirzo Samarqandda hokimiyani qo‘lga kiritib, unga o‘g‘li Ulug‘bekni o‘tqazib, siyosiy vaziyatni biroz yumshatdi va 40 yilga yaqin mamlakatda tinchlik o‘rnatildi. Ammo, na Shohrux, na Ulug‘bek mamlakatda Amir Temurdek tartib va intizomni o‘rnata olmaganlar. Shohrux Mirzo o‘ta xudojo‘y, taqvodor bo‘lsa, uning o‘g‘li, Samarqand hukmdor tom ma’nodagi olim edi. U olam sirlarini ilm orqali bilishga bel bog‘lagan hukmdor edi. Shohrux o‘limidan keyin temuriyzoda shahzodalar o‘rtasida markaziy hokimiyatga intilish, uni qo‘lga kiritish ilinjida, hatto, o‘zlarining qo‘l ostidagi mamlakat va viloyatlar iqtisodiy va madaniy hayoti bilan, raiyat tashvishi bilan shug‘ullanishdan uzoqlashdilar. Temuriyzodalar o‘rtasidagi ziddiyatlar ayniqs XV asrning ikkinchi yarmida shunday kuchaydiki, buni uzoq-yaqindan kuzatib turgan Dashti Qipchoq ko‘chmanchi o‘zbeklari temuriylar mulkiga tez - tez hujum qilib, tinch aholini talab ketardilar. Oxir - oqibatda, temuriylar saltanati himoya qilishga
10
ojiz bo‘lib qolganligini sezgan Jo‘jixon avlodlari XVI asr boshlarida Shayboniyxon boshchiligida Movarounnahrga bostirib keldi va shu qisqa muddat ichida bu zaminda o‘z hukmronligini o‘rnatdilar. Shundan boshlab, Movarounnahr va Xorazmda «o‘zbek» atamasi el nomi sifatida paydo bo‘ladi. Bu nomning hozirgi O‘zbekiston hududida aynan XVI asr boshlarida paydo bo‘lishiga Dashti Qipchoq o‘zbek elining 92 bovli ko‘chmanchi chorvador qabila va urug‘larining chingiziyzoda hukmdori Shayboniyxon boshchiligida kirib kelishi asos bo‘ldi 1 . Ungacha shimoliy dasht chorvadorlari O‘rta Osiyo hududlariga qabila - qabila va ayrim urug‘ jamoalari sifatida tinch va osoyishta o‘z qabila va urug‘ nomlari bilan kirib kelib, mahalliy aholi egallamagan joylarda makon topib yashar va yerli aholi bilan iqtisodiy aloqalar o‘rnatib, ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi etnografik guruhlar sifatida yashashda davom etar edilar. Movarounnahr va uning tevarak - atrof tumanlarida azaldan yashab kelayotgan o‘troq mahalliy turkiylar va turkiylashgan sug‘diy, xorazmiy, bohtariy, Choch va Qadimgi Farg‘onaning qishloq va shaharlar aholisi esa, takroriy sug‘orma va lalmi dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo - sotiq bilan band bo‘lib, ular bir - birlarini til jihatidan yaxshi tushunsalar-da, ammo etnomadaniy jihatdan ulardan yuksak madaniy turmush tarzi bilan farq qilar edi 2 .
taqozo etmas edi. Ularning azaliy vatani Qora dengizning shimoli - sharqiy sohillaridan to Chukotka va Kuril orollarigacha cho‘zilgan dasht mintaqalari bo‘lib, ular avvallari ovchilik, xonaki va yaylov chorvachiligi, bronza davridan boshlab (mil. avv. XVIII - XI asrlar) ko‘chmanchi chorvadorlarga aylangan edilar. Ko‘chmanchi chorvachilik hayot tarzi ularni o‘z chorva mollari uchun yangidan - yangi o‘tloq yaylovlar qidirib, yarim harbiy holatda yashashga majbur etardi. Shu bois ular qabilalarga, qabilalar urug‘ jamoalariga, ular esa urug‘ - aymoqlarga bo‘linib, Dashti Qipchoq cho‘l va dashtlarida, tog‘oldi adirlar va tog‘ soylari havzalarida yashashga majbur edilar.
1
2 Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиши тарихи. –Т.: Шарқ, 2014. – Б. 487. 11
Dashti Qipchoq va uning har ikkala (Ko‘k O‘rda va Oq O‘rda) hududiy maydonida ko‘chib yurar, kezi kelganda ularning O‘rta Osiyo sarhadlariga o‘z podalari bilan kirib kelishi qadimdan odatiy tus olgan edi. Tarixiy - arxeologik ma’lumotlarga ko‘ra, ularning O‘rta Osiyo hududlariga kirib kelishi ilk bor mil. avv. II mingyillikning o‘rtalarida yuz berdi. Bu migratsiya tarixda oriylarning shimoldan janubga yurishi nomi bilan ma’lum. Antik va ilk o‘rta asrlardan boshlab ularning janubga, ya’ni janubi Turonga, tarix taqozosiga ko‘ra, shu qadar jadal kechdiki, ilk o‘rta asrlarga kelganda, Amudaryo o‘rta oqimlariga qadar cho‘zilgan Janubiy Turon o‘lkalari tom ma’nodagi Turkistonga, qadimgi turklar vataniga aylandi. XIV – XV asrlar davomi Dashti Qipchoqda yuz bergan tarixiy voqealar tufayli, ya’ni bu zaminda harbiylashgan chorvador bekzodalarning «O‘zbek eli», «O‘zbek davlati»ning tashkil topishi munosabati bilan, u davlatning hukmdori Shayboniyxon yetakchiligida turk – mo‘g‘ul qabilalarining qulab borayotgan temuriylar davlati ustiga XVI asr boshlarida qo‘shin tortib kelishi real voqelikka aylandi, Movarounnahrda hokimiyat Dashti Qipchoq chorvador ko‘chmanchi o‘zbeklari qo‘liga o‘tdi. Tarixiy manbalardan ma’lumki, Sirdaryoning yuqori oqimi va Tangritog‘ tizmalarining g‘arbiy yonbag‘irlaridan Dnepr, Dunay, Don va Volga daryolarining quyi oqimiga qadar yoyilgan dashtlar XI - XV asrlarga oid arab va fors manbalarida Dashti Qipchoq deb tilga olinadi. Dashti Qipchoq aholisi sharq manbalarida - qipchoqlar, rus solnomalarida - polovetslar, Vizantiya xronikalarida - kumanlar, venger manbalarida - kunlar deb atalgan. Dashti Qipchoq hududlari XIII asr boshlarida Chingizxon qo‘shinlari tomonidan bosib olingach, u joylar Chingizxonning to‘ng‘ich o‘g‘li Jo‘jixonga ulus sifatida berildi. Jo‘jixon ulusi doirasida (unga Shimoliy Xorazm vohasi ham kirgan edi) «Oltin O‘rda» davlati barpo etiladi. Biroq, XIV asr boshlarida Jo‘ji ulusi bilan Chingizxon avlodlari 12
o‘rtasidagi o‘zaro taxt uchun kurashlar tufayli ikkita mustaqil davlatlarga (tarixda Oltin O‘rda deb nom olgan Ko‘k O‘rda va Oq O‘rdaga) bo‘linib ketadi 1 . Tarixiy manbalarda yozilishicha, Volgadan Dneprgacha cho‘zilgan dashtlar, Qrim, Shimoliy Kavkaz, Bulg‘or va Shimoliy Xorazm Ko‘k O‘rdaga qarashli hududlar bo‘lib, bu joylar avvalgidek Oltin O‘rda davlati deb nomlanishda davom etadi. Undan Sharqqa tomon cho‘zilgan bepoyon Dashti Qipchoq cho‘llari, ya’ni Sirdaryoning o‘rta va quyi oqimlari, Orol dengizining shimol va shimoliy sharqidagi keng dashtlar Oq O‘rda davlati hududlarini tashkil etib, ular ham Jo‘jixon avlodlaridan O‘rda - Ichan va Shaybonlar tomonidan boshqarilsa-da, rasman Oltin O‘rda davlatiga tobe hisoblanar edi. Oltin O‘rdani esa Botuxon va Tuga - Temur avlodlari boshqarar edi. XIV asrning 60 - yillariga kelganda Oltin O‘rdada Shaybon, O‘rda - Ichan va Tuga - Temur avlodlari o‘rtasida hokimiyat uchun kurash avjiga chiqadi 1 . Oltin O‘rdaning O‘zbekxon (1312-1342 yillar) davridagi siyosiy va harbiy mavqei tushib ketadi. XIV asrning 70-yillarida Oltin O‘rdada ichki feodal janjallari yanada kuchayib, bunda Shaybonlar alohida faollik ko‘rsatadilar. Hatto, ularning vakili Tulunbek - xonum tashabbusi bilan Shaybonlar nomidan tanga pullar zarb etiladi 2 .
(1380-1395 yy.) Oq O‘rda kuchayib, hatto, u Oltin O‘rdani ham o‘ziga qo‘shib oladi. To‘xtamishxon davrida Dashti Qipchoqda nisbatan tinchlik o‘rnatiladi. Biroq, 1395 yilgi Terek daryosi bo‘yidagi jangda To‘xtamish qo‘shinlari Amir Temur tomonidan tor - mor etilgach, Oq O‘rdada feodal nizolari yana avj oladi. Oq O‘rda dashtlarida badavlat aslzoda beklarning o‘zlarini erkin, ozod va mustaqil tutish kayfiyati kuchayadi. Dashti Qipchoqning sharqiy o‘lkalari XIV asr ikkinchi yarmidan tarixiy manbalarda «o‘zbeklar diyori», «o‘zbeklar eli» nomi ostida tilga olina boshlaydi. Ungacha ham (XIII asrning 80 - yillarida) bu joylarda yashovchi turk va til jihatidan turklashgan mo‘g‘ul qabilari o‘zlarini «o‘zbeklar» nomi bilan ataganliklari tarixiy asarlardan ma’lum. Unga qadar ham «o‘zbek» degan atama ayrim kishi nomlari sifatida uchrab turgan. Masalan, Ozarbayjon atabeklaridan
1 Shamsutdinov R., Karimov Sh, Ubaydullaev O’,Xoshimov S. Vatan tarixi. II – kitob. T., “Sharq”, 2016. – B. 25. 13
birining nomi (Ilteginlar sulolasidan (1210-1225 yy.) hamda Muhammad Xorazmshohning (1200-1220 yy.) amirlaridan birini nomi O‘zbek edi 3 . Rashididdin Jo‘jixon o‘g‘illarining yettinchi farzandi Minkudaraning o‘g‘li O‘zbek nomi bilan atalganini qayd qiladi 4 . «O‘zbek» so‘zi Hamdallah Mustafa Kazvini (1281-1350)ning «Tarix-i guzide» (Izbrannaya istoriya) asarida Oltin O‘rda xoni O‘zbekxonga tobe yerlar va xalqlar haqida fikr yuritilib, bu qabilalar «o‘zbekiyon» (o‘zbeklar), ya’ni «Mamlakat-i o‘zbek» (O‘zbeklar mamlakati) yoki «Ulus-i o‘zbek» (O‘zbek ulusi) deb eslaydi. Tarixchi Ruzbexon «Mehmonnomai Buxoro» kitobida Dashti Qipchoq o‘zbeklarini uch toifaga bo‘ladi. Ular shayboniylar, qozoqlar va mang‘itlar bo‘lib, Shaybon ulusi manbalarning ma’lumotlariga ko‘ra, 1238 yilda tashkil topgan va O‘rol tog‘ining etaklaridan Tobol va Sarisuv daryolarigacha bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga olgan. Arab tarixchisi Kalkashandi (1418 yilda o‘lgan) o‘z asarida To‘xtamishxonni «malik bilad o‘zbek» ya’ni o‘zbeklar mamlakatining hukmdori deb ataydi 1 .
1 (1404 yilda vafot etgan), Sharafudsin Ali Yazdiy 2 (1454
yilda vafot etgan), Abdurazzoq Samarqandiy 3 (1413-1482) va Xondamir 5 (1475-
1535) asarlarida o‘zbeklar haqida ayrim lavhalar keltiriladi. Masalan, Nizomiddin Shomiy To‘xtamishni Samarqandga kirib kelishi haqidagi hikoyasida «Temur To‘xtamishga O‘tror va Savron viloyatlarini berdi va uni o‘sha yerlarga jo‘natdi. Biroz vaqt o‘tgach, o‘zbeklarning podshosi O‘rusxonning o‘g‘li Qutlug‘ Bug‘a o‘z qo‘shinlarini (bu viloyatlarga) burdi va ko‘p jang qildi. Qachonkim, To‘xtamish Temurga xoinlik qilganida, Temur 1389-90 yili unga qarshi ot qo‘ydi. Qachonkim, Temur qo‘shinlari Sariq - uzun degan joyga yetganida no‘yonlar va amirlar yig‘ilib, Amir Temurga «Agar biz avval Mo‘g‘uliston xoni Xizr jo‘janing lashkarboshilaridan biri Inka - To‘rani tor - mor qilib, uning yovuz niyatlarini yo‘q
1 Низомиддин Шомий. Зафарнома. – Т:. 1997. – Б. 238. 2
Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома – Т:. 1997. – Б. 324. 3
Абдураззоқ Самарқандий. Матлаъус – садаъин ва мажмаъул – баҳрайн (икки саодатли юлдузнинг чиқиш жойи ва икки азим дарёнинг қўшилиш ери). Форс ва тожик тилидан таржима, кириш сўзи ва изоҳли луғатлар муаллифи А. ўринбоев. – T:. Фан, 1969 .
– Б. 287.
14
qilib, so‘ng «o‘zbeklar yurti»ga (diyori o‘zbek) kirib borsak to‘g‘riroq bo‘lardi» deb maslahat beradilar. Abdurazzoq Samarqandiy Amir Temurni To‘xtamish ustiga yurishini gapirib, 1390 yili Amir Temur Mo‘g‘ulistonga yurish qildi, unga yo‘l - yo‘lakay asirlar xabar berdiki, Inka To‘ra Mo‘g‘ulistonga qochib ketdi va u o‘zbek dashtlarida (dar saxro-i o‘zbek) yashiringan, deydi. Xondamir 1389 - 1391 yil voqealari haqida hikoya qilar ekan, yuqorida nomi eslatilgan To‘xtamish qo‘shinini «o‘zbeklar qo‘shini» (sipoh-i o‘zbek) deb yuritiladi, deydi. Oltin Urdaning amir va xonlari «o‘zbeklar» viloyatining hokimlari deb yuritila boshladi. Xullas, XIV asr boshlaridan Dashti Qipchoq aholisi, aniqrog‘i avval Oq O‘rda xalqi «o‘zbeklar» nomi bilan yuritilgan. Bu yurtning harbiylashgan suvoriylari tez - tez Movarounnahrga (asosan hozirgi O‘zbekiston shimoliy hududiga) harbiy talonchilik yurishlar qilib turgan. Bu haqda Amir Temurning «Tuzuklari»da shunday deyilgan: Movarounnahrda o‘zbeklarning jabru zulmi ortib ketdi... Ilyosxo‘ja bo‘lsa (Movarounnahrning hukmdori Tug‘luq Temurning o‘g‘li), davlat va siyosat ishlarida layoqatsiz bo‘lgani tufayli ularning zulmi sitamiga bardosh berishga ojiz edi. Men bo‘lsam salobatim va haybatim bilan o‘zbeklar ustidan g‘alaba qildim va mazlumlarni zolimlar jabridan xalos qildim» 1 . O‘zbekxon (1312-1342) ikki O‘rda yerlarini birlashtirgach, Oltin O‘rda hududlari ham o‘zbeklar eliga aylandi. To‘xtamish (1376-1395) davrida butun Dashti Qipchoq aholisi o‘zbeklar elining fuqarolari deb ataladigan bo‘ldi. Shu yerda alohida ta’kidlash joizki, keyingi yillarda O‘rta Osiyo respublikalari ilmiy doiralarida mintaqa xalqlarining kelib chiqishi, o‘tmish tarix masalasida har xil milliy konsepsiyalar ko‘tarilmokda, sotsiologik tadqiqotlarga asoslanib, etnogenez masalalarida tarixiylik prinsipini inkor etuvchi konstruktivistik nazariyalar paydo bo‘lmoqda. O‘tmish tarixga bunday yondashuvlar birinchidan, tashqi muxolafat yordamida o‘z xalqi tarixini asossiz chuqurlashtirish, O‘rta Osiyo xalqlarining barchasiga tegishli tarixiy va madaniy merosni «o‘zlashtirish»
1 Темур тузуклари. Форсчадан Алихон Соғуний ва Ҳабибулло Кароматов таржимаси. - Т.: 1991. – Б. 20. 15
kayfiyatini kuchayishiga olib keladi; ikkinchidan, milliy konsepsiyalar uchun nazariy asosni milliy respublikalar oliy hokimiyat rahbarlariga iqtisodiy manfaatdorlik tufayli xizmat etishga tayyor Rossiyaning ayrim olimlari yaratmoqdalar. Uchinchidan, «konstruktivizm» tarafdorlari mintaqa xalqlarining etnogenez va etnik tarixini inkor etadilar va O‘rta Osiyoning barcha hozirgi zamon xalqlari (o‘zbek, tojik, qozoq, qirg‘iz, qoraqalpoq va boshqalar) tarixiy ildizga ega emas, ularning hozirgi holati sovet hokimiyati siyosiy tuzumining sun’iy hosilasi, siyosiy strukturasidir. O‘rta Osiyo xalqlarining etnogenez va etnik tarixi masalasida bunday qarashlarni tarixga zid qarashlar bo‘lib 3 , bu yerda «o‘zbek» nomi ostida, birinchi navbatda, O‘rta Osiyoning sug‘orma dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi o‘troq qishloq va hunarmandchilik va savdo - sotiq bilan shahar aholisini, shuningdek XVI asr boshlarida bu zaminga kirib kelib, siyosiy hokimiyat tepasida turgan Dashti Qipchoq ko‘chmanchi o‘zbeklarini tushunmoq kerak. Ammo, ba’zi bir taniqli sharqshunos olimlar «qadimda va o‘rta asrlarda turkiy tilli qabila va qavmlar, hatto IX - X asrlarga qadar chorvachilik bilan shug‘ullanganlar», degan xulosa qilishgacha borganlar. O‘rta Osiyoning qadimgi turkiy tilli aholisining katta o‘troq qatlami ziroatchilik bilan shug‘ullanganliklari haqida qadimgi xitoy manbalarida ma’lumotlar uchraydi
1 . Keyingi yillarda Janubiy Qozog‘iston va Sirdaryoning o‘rta va quyi havzalari, Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida olib borilgan keng ko‘lamli arxeologik izlanishlar urbanistik jarayonlar bu o‘lkalarga an- tik davrida kirib borganligi, ayniqsa ilk o‘rta asrlarga kelganda bu zaminda yuzlab katta-kichik shaharlar va shaharmonand qishloqlar qad ko‘targanligidan guvohlik beradi. Tarixiy manbalarda esa Markaziy Osiyoning tub joyli turkiy qabila va elatlari qadimdan prototurk va turk tillarida dehqonchilik ekinlari va bog‘dorchilik mevalarining nomlari tilga olinadi 1 . O‘zbek xalqining etnogenez va etnik tarixini o‘rganishda yana bir manba turi borki, u ham bo‘lsa, g‘arbiy ovro‘pa va rus kartograflari tomonidan XVI – XVIII
1 Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиши тарихи. –Т.: Шарқ, 2014. – Б. 491. 16
asrlar davomida tuzilgan 200 ga yaqin tarixiy - siyosiy va etnik kartalar hamda globuslar mavjud. Bularda «Uzbek», «Uzbekiya», «O‘zbekiston» degan toponimik nomlar uchraydi. Masalan, XVIII asrning birinchi yarmida tuzilgan 2 ta xaritada (kartograf Abraxam Maasning «Novaya karta Kaspiyskogo morya i stranm Uzbek» hamda Vasiliy Vatatsiyning «Karta Kaspiyskogo i Aralskogo morey») O‘rta Osiyo hududlari «O‘zbeklar mamlakati», «Uzbek», «Uzbekiya», «Uzbekiston» nomlari ostida tasvirlangan 4 .
Yuqorida keltirilgan misollardan ko‘rinib turibdiki, XIV - XVIII asrlar haqida gap ketganda Dashti Qipchoq hududlari ko‘chmanchi o‘zbeklar mamlakati sifatida tushunilgan. XVI asr boshlariga qadar O‘rta Osiyo Turkiston, aholisi esa turk nomi ostida yuritilgan. XVI asr boshlarida O‘rta Osiyo hududlarida Dashti Qipchoq qabila va qavmlarining siyosiy - harbiy hukmronligi o‘rnatilgach, bu yurt ham Dashti Qipchoq o‘zbeklari mamlakatining tarkibiy qismi sifatida Ovro‘pa siyosiy xaritalarida «Strana Uzbek», «Uzbekiya», «Uzbekiston» nomlari ostida uchray boshlaydi. Bu zaminning dehqonchilik viloyatlarida, birinchi navbatda, Movarounnahrda yashagan xalqning aksariyat ko‘pchiligi turkiy tilda, ozroq qismi forsiyda so‘zlashganlar. O‘rta Osiyo turkiy tilli aholisining tili Dashti Qipchoq o‘zbeklarining tili bilan bir bo‘lib, faqat ular turk tilining turli lahjalarida so‘zlashganlar. Movarounnahr turklari va uning turkiylashgan sartlari o‘zlarini turk yoki Urganjiy, Farg‘oniy, Samarqandiy, Andijoniy, Shoshiy, Termiziy va boshqalar deb bilganlar. Masalan, Amir Temur, Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Husayn Boyqaro, Zahiriddin Boburlar o‘zlarini turk deb ataganlar. Agar uzoq o‘tmish tariximizga nazar tashlaydigan bo‘lsak, tarixiy manbalarda Buyuk Turk cho‘lining aslzoda chorvador harbiylari o‘zlarini «bek» deb yuritar edilar. Bu atama Turk xoqonlarining bitiktoshlarida ham uchraydi. Masalan, ilk o‘rta asrlarda Buyuk Turk Xoqonligi davridan boshlab xoqonlar o‘z xalqiga mafkuraviy bitiktoshlarga bitilgan murojaatlarida «turk buduni (xalqi)», «turk beklari va buduni», «turk, o‘g‘uz beklari, buduni» kabi so‘zlarni ishlatganlari ma’lum. Demak, Xoqonlik davrida, ehtimol undan ham oldinroq, turk qavmlari aslzoda beklardan va oddiy chorvador xalqdan iborat bo‘lib, beklar ko‘chmanchi
17
chorvadorlar jamiyatining badavlat, erkin, ozod suvoriy harbiylarini tashkil etgan. O‘zligini anglash, o‘z qadrini bilish, o‘zini har jihatdan mustaqil va erkin, hech kimga qaram emasligini his etish chorvador aslzoda beklar uchun tabiiy bir hol edi. Dashti Qipchoqda, ayniqsa uning sharqiy qismida bu kayfiyat XIII asrning oxirgi choragida shunchalar keng avj oladiki, sahroyilarning harbiylashgan aslzoda beklar tabaqasi o‘zlarini «O‘zbeklar», ya’ni «o‘ziga o‘zi bek» deb atash an’anaga aylanadi. Aslida, bu so‘z ikki bo‘g‘indan, ya’ni «o‘z» va «bek»dan iborat bo‘lib, bu so‘zning «o‘z» o‘zagi o‘zlikni anglatib, unga turkcha «bek» suffiksi qo‘shilib, «o‘zbek» atamasi paydo bo‘ladi. Bu borada G. Vamberi ham o‘z vaqtida haq gapni gapirgan, ya’ni «Bukvalnoe znachenie slova «uzbek» - sam sebe gospodin, samostoyatelnsh. Zamechatelno, chto eto dostoinstva i zvaniya, i v etom smmsle ono naxoditsya v dokumentax, otnosyashixsya k 1150 god» 1 .
aksincha, Oq O‘rda dashtlaryda harbiy o‘yinlar va turfa xil bosqinchiliklar bilan shug‘ullanib yurgan son - sanoqsiz beklar to‘dasining siyosiy - harbiy uyushmasi bo‘lgan. Chunki, XIV asrning 60 - yillarida Oltin O‘rdada Jo‘jixon avlodlari o‘rtasida boshlangan o‘zaro feodal urushlar shunchalar kuchayib ketdiki, natijada kuchli va yagona Oltin O‘rda mayda hokimliklarga bo‘linib ketdi. Ular orasida eng katta va kuchlisi Volga daryosi bilan O‘rol daryolari oraligiga joylashgan Oq O‘rda edi. Dastlab, Oq O‘rda To‘xtamishxon davrida (1380-1395) ancha kuchayadi. Hatto, u Oltin O‘rda va Oq O‘rdani birlashtirdi. Bunga Amir Temur katta yordam bergan 1
Ammo, To‘xtamishxon kuchayib olgach, tashqi siyosatda Amir Temur g‘ashiga tegadigan siyosat olib bora boshlaydi, Xorazm yerlarini bosib oladi. Oltin O‘rdada To‘xtamishdan norozilar ko‘payib, uning xatti - harakatlari Amir Temurga yetib bora boshlaydi. Oqibat natijada, ular o‘rtasida paydo bo‘lgan ichki ziddiyatlar tufayli 1391 yil iyun oyida Qunduzcha daryosi vodiysida qattiq janglar bo‘lib, To‘xtamish jang maydonidan yengilib qochadi 2 . Ular o‘rtasida bo‘lgan 1395 1 Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиши тарихи. –Т.: Шарқ, 2014. – Б. 494. 18
yildagi jangda esa Amir Temur uni yanchib tashlaydi. Mag‘lub To‘xtamish bir qism tan soqchilari bilan qalin rus knyazliklariga qochib jon saqlaydi. 1395 yilgi jang tufayli Oltin O‘rda tamoman inqirozga uchradi. Shundan so‘ng, XIV asrning 80 - yillarida «o‘zbek ulusi» nomini olgan Oq O‘rdada ham xonzoda va bekzodalar o‘rtasida hokimiyat uchun jangu jadallar boshlanib ketadi. XV asrning birinchi choragida taxt uchun kurashlar avjiga chiqib, bu janglarda Shaybonlar urug‘idan Abulxayrxon g‘olib chiqib, Sharqiy Dashti Qipchoqda «O‘zbeklar davlati»ni qayta tashkil etdi. «O‘zbek» so‘zining kelib chiqishi haqida fanda turlicha qarashlar mavjud. Masalan, Anvar Shukurov «O‘zbek atamasining kelib chiqishi haqida» nomli risolasini chop etgan 1 . Muallif ushbu risolada «O‘g‘uz» so‘zini arab va fors manbalarida g‘uzga aylanishi, «o‘zbek» so‘zidagi «o‘z» o‘zagi o‘g‘uzdan kelib chiqqanligi, qadimgi o‘g‘uz+berk, o‘g‘uz+bo‘ka, bek so‘zlaridan O‘ZBEK so‘zi kelib chiqqanligi tarixiy haqiqatdir», «O‘zbek» so‘zi O‘g‘uzbek so‘zining qisqartirilgan ko‘rinishidir», deydi. «O‘g‘uzlarning aslzodalari orasida «O‘zbek» nomi XIII asr boshlarida ham uchrashini, Oltin O‘rda xoni O‘zbekxondan 60 yil avval Ozarbayjonda «O‘zbek» degan hokim bo‘lganligi, hatto XI asr arab tarixchisi Usom ibn Munqizning «Kitob al e’tibor» (Ibrat kitobi) da O‘zbek ismli Mavsil hokimi» 2 bo‘lganligini qayd qiladi. O‘zbek nomini kishi nomi sifatida qadimgi bo‘lishi to‘g‘ri, ammo, o‘g‘uzni «o‘z» o‘zagi bilan boglash haqidagi farazlar bahslidir. Masalan, «O‘zbek» nomini kelib chiqishi masalasida, uni turkiy xalqlarning «uz», «o‘z» urug‘i bilan ham bog‘lab, quyidagicha faraz qilish mumkin: ma’lumki, tarixiy - etnografik adabiyotlarda Dashti Qipchoqning har joylarida VIII asr o‘rtalaridan «uzlar» deb atalgan turkiy tilli qabilaning urug‘ jamoalari yashab kelganligi, IX - XI asrlar oralig‘ida ular harbiy jihatdan kuchayib, ularning beklaridan «uzbek» so‘zi tarkib
1 Шукуров. А. Ўзбек атамасининг келиб чиқиши ҳақида. «Насаф» нашриёти. - Т.: 2010. 2
Шукуров А. Ўзбек атамасининг келиб чиқиши ҳақида. 32-бет; Алиев А., Содиқов Қ. Ўзбек адабий тили тарихидан. «Ўзбекистон» нашриёти. - Т.: 1994. - 42-бет; Зиётов 3. Турон қавмлари. - Т.: 2008. - 189-бет.
19
topgandir, degan farazni o‘rtaga tashlash mumkin. Biroq, «uz» qabilasining Qipchoq cho‘lida boshqa turkiy tilli qabila va qavmlarga yetakchilik qilganligi haqida ma’lumotlar uchramaydi. Shu bois, Dashti Qipchoqda o‘zbek atamasining kelib chiqishi Sharqiy Qipchoq dashtining barcha turkiy tilli qabila va urug‘ jamoalariga tegishli bo‘lib, bu so‘z beklik g‘ururi baland qabila beklari bilan bog‘liq so‘z ekanligi tarixiy haqiqatga yaqindir. Dastlab, aholining aslzoda beklar ijtimoiy tabaqasi o‘zlarini «o‘zbeklar» deb atashgan bo‘lsa, sekin - asta ularga tobe urug‘doshlari ham o‘zlarini «o‘zbeklar» deb atay boshlaganlar. Shundai qilib, aynan Sharqiy Dashti Qipchokda XIII asrning oxirlari va XIV asr davomida «O‘zbeklar mamlakati», «o‘zbeklar» degan etnosiyosiy atama- lar paydo bo‘ldi. XVI asr boshlarida Shayboniyxon ko‘chmanchi o‘zbeklarining O‘rta Osiyoga kirib kelishi bilan «o‘zbek» so‘zi Movarounnahr va Xorazmda paydo bo‘lib, u keyinchalik o‘zbek xalqi etnonimiga aylandi. Ungacha, Dashti Qipchokda ko‘chib yurgan turk - mo‘g‘ul qabilalari (arlot, baxrin, burqut, do‘rman, iyjon, qtoy, qarluq, mojor, qipchoq, qiyot, qo‘ng‘irot, qurlovut, mang‘it, nayman, nukus, tangut, uyg‘ur, markit, qo‘shchi, o‘tarchi, jot, chimboy, kenagas, uyshun, tuboyi, toymas, echki, tuman - ming, shodbaxtli, shunqorli va boshqalar) orasidan jangovar suvoriylar yetishib chiqib, ular dashtning erkin, o‘ziga xon, o‘ziga bek harbiy guruhlarini tashkil etganlar. Ular XV asr boshlarigacha bepoyon sahroning erkin qushlari, o‘ziga bek jangovar harbiylashgan bebosh guruhlari bo‘lib, ular o‘zlarini erkin va ozod beklardek tutganlar. Yuqorida qayd etganimizdek, XV asrning 20 - yillarida, ya’ni 1428 yilda Jo‘jixon nabiralaridan biri Abulxayrxon, ana shu sahroyi aslzoda - bekzodalardan tashkil topgan harbiy guruhlarni birlashtirib, aslzoda beklarning harbiy davlatini barpo etdi va bu ishda u asosan mang‘it qavmlariga tayanadi, Demak, o‘zbek atamasi dastlab XIII asr oxirlarida Dashti Qipchoqning «Oq O‘rda» deb atalgan sharqiy qismining harbiylashgan suvoriylar uyushmasiga nisbatan ishlatilgan. Bu erkin, ozod, mustaqil suvoriylar guruhining asosini aslzoda - bekzoda harbiylar 20
tashkil etgan edi 1 . O‘sha kezlarda «O‘zbek ulusi»ga Orol dengizining shimoliy qirg‘oqlaridan to Irtish daryosining o‘rta oqimlarigacha, sharqda Sarisuv va Chu daryolaridan, g‘arbda Yoyiq (O‘rol) daryosining so‘l sohillarigacha bo‘lgan yerlar qaragan.
Download 0,62 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish