O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti filologiya fakulteti

Matn turlari

Turlari	Tuzilishi	QoTlanilishi
Dialogli Matn	Dialogli matn ikki va undan ortiq suhbatdoshning turli mazmundagi fikr-axborot almashinuvini ifodalaydi. Bunday matnda so‘roq olmoshla- ri, yuklama, undov va kirish so‘zlar; sodda, toMiqsiz va so‘z-gaplar keng qo'llaniladi	Bunday matnlar so‘zlashuv va badiiy uslubga xos bo‘lib, savol-javob, taklif, xabar-ma’lumot, da vat, il- timos kabi muloqot mazmunini ifodalashga xizmat qiladi
Tavsifiy (monologli) matn	Tavsifiy matnda so'zlovchi yoki yozuvchi tomonidan ifodalangan voqea-hodisa, narsa-shaxs tasviri, tavsifi yoki xabar, malumot bayoni beriladi Matnda belgi-xusisiyat ifodalovchi so'zlar, atama va modal so‘zlar, fe’lning xoslangan shakllari, uyushiq hamda ajratilgan gapbolaklari faol ishlatiladi	Tavsifiy matnlar ilmiy, pub- litsistik, badiiy, rasmiy- idoraviy uslubda qo‘llaniladi. Ma’lum voqea-hodisa, narsa-shaxslarga oid fikr- mulohaza bildirish, ulami dalillar bilan tavsiflash, izohlash, asoslashga xizmat qiladi

Monologik main Monologik matnda mazmun izchilligi va ohang.Mono'ogik matn haqida gapirilganda, monolog va monologik matnni farqlay bilish lozim. Monolog (yunon. monos - yakka, logos — so‘z) — yakka shaxsning ayni paytda javob berilishini talab qilmaydigan, o‘zgalar replikalari bilan boMinmagan nutqi. Monolog og‘zaki shaklda (turli yig‘inlardagi nutq, ma’ruza, hisobotlar) ham, yozma shaklda (publisistika, mernuarlar va h.) ham keng qoMlanadi. Badiiy adabiyotdamonologlaidan turliinaqsadlarda foydalaniladi. Ayniqsa, dramatik asarlarda monologlaming badiiy - estetik vazifaiar doirasi ancha keng. Monolog - dramatik per- sonajning ruhiy holati, uning ongi-yu qalbida kechayotgan jarayonlami tasvirlashning asosiy shakli. Ayni chog‘da, shartli ravishda tasvirlan- uvchi bunday ruhiy jarayonlar voqealarga g‘oyaviy - hissiy munosabatni ifodalash, ayrim muhim tafsilotlarni berish, syujet rivojini asoslash kabi qator muhim funksiyalami ham bajaradi. Monolog lirikaning ustuvor nutq shakli, lirik qahramon kechinmalari, asosan, uning monologi orqali ifodalanadi. Bu narsa ijroviy lirika namunalarida, ayniqsa, yaqqol ko‘zga tashlanadi, shuning uchun amaliyotda bunday she’rlar monolog deb ham yuritiladi ( A.Oripov “ Hamza”, X.Davron “Abulhay so‘zi”). Sifat jihatidan monologning turli ko‘rinishlari mavjud (badiiy nutq, ich- ki monolog).
Tavs’fiy (monologik ) matn so‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan bayon etilgan voqea - hodisa, narsa yoki shaxs tasviri, tavsifi yohud xabar, ma’lumot bayonidir. Maqola, insho ham tavsifiy matnning bir turi hisoblanadi. Ma’lum voqea - hodisalarga. narsa va shaxsga oid filer - mulohazaga bildirish, ulami badiiy vositalar yoki dalillar bilan ta’riflash, izohlash, isbotlash tavsifiy matnga xos xususiyatlaridandir. Shuning uchun bunday matnda belgi-xususiyatni ifodalovchi so‘z!ar, modal so‘zlar, fe’lning funksional shakllari, ravishlar faol qo‘llaniladi. Tavsifiy matn yaratishda uyushiq boTaklar, ajratilgan gap boTaklari, atov gaplar, qo‘shma gap ko‘rinishlaridan keng foydalaniladi.
Tavsifiy matn ilmiy, publitsistik, rasmiy-idoraviy, shuningdek, bad'iy uslubga xosdir. Qo‘shma gaplar sinonimiyasidan badiiy tasvirda portret, tabiat manzarasini chizishda, shuningdek, inson ruhiy holati va his-tuyg‘ularini ifodalashda ko‘proq foydalaniladi.
Matn tahlili va tahriri
Badiiy tahlil - matn tahlilining murakkab turlaridan bo‘lib, unda xilma-xil vazifalar bajariladi. Chunki bu tahlildan kuzatiladigan maqsad asarning xususiyatlarini o‘rganishdir.
Badiiy matnda kishilarning munosabatlar doirasida bir-biri bilan bog‘langan kishilar hayotining ma’lum davridagi voqealari tasvirlanadi. Bu voqealarda davrning siyosiy ijtimoiy, madaniy va ahloqiy hayoti o‘z aksini topadi.
Matnning adabiy tahlilida quyidagi maslalarga alohida e’tibor berilishi lozim:
1.Badiiy matn tahlilida tasvirlangan voqelik va shu voqelikka yozuvchining munosabati aniqlanadi. Masalan: Alisher Navoiyning "Farhod va Shirin" dostonida olijanob fazilatlarini ulug‘lash, adolat va xalqparvarlik, do‘stlik va qahramonlik, muhabbat erkinligi va unga sadoqati asarni g‘oyaviy mazmunini tashkil qiladi. Asarda Xisrav, Yosumon kabi yovuz kuchlar bilan Farhod, Shirin, Mehnbonular o‘rtasidagi kurash ko‘rsatiladi. Shoir Farhod, Mehnbonu, Shirinlarning barcha harakatlariga xayrixohlik bildiradi. Shohni adolatli bo‘lishiga undash g‘oyasini ilgari suradi.
2. Tahlilda asarning mazmuniga ham shakliga ham e’tibor berish va mazmunning yetakchi rolini ta’kidlab o‘tish zarur.
3. Asar tahlilida obrazlar asarning umumiy mazmuni bilan bog‘liq holda o‘rganiladi.
4.Asar syujeti va kompozisiyasini o‘rganish ham adabiiy tahlilning asosiy vazifasidir. Badiiy asardagi mavzu, obraz, til, kompozisiya, muayyan g‘oyani ifodalaydi. Mavzu va g‘oyaning aktualligi va xalqchiligi, mazmun va shaklning o‘zaro mosligi, obrazning tipikligi va xaqqoniyligi syujet va kompozisiyaning pishiqligi, badiiy tilning tasviriyligi va ekspressivligi adabiy tahlil jarayonida aniqlanadi.
Matn tahlilida tahlilning yuqoridagi u yoki bu turidan foydalaniladi. Matnni sharhlash so‘z va so‘z shakllari badiiy tasvir vositlarining asar g‘oyaviy va estetik mazmunini oshirishdagi roli izohlanadi. Matnni sharxlashda lingvistik aspekt asosiy o‘rinni egallaydi. U traditsion adabiiy tahlilda ham yetakchi sanaladi, chunki u matnning estetik strukturasi va badiiy tasvir vositlarini o‘rganishga ko‘maklashadi.
Badiiy matn murakkab va ko‘p qatlamdir. Uni tahlil qilishdan maqsad- ijodkor o‘ylagan ma’no va ichki kechinmalarni maksimum holda payqab olishdir. Ijodkorni o‘ylagan narsasi faqat badiiy asar orqali namoyon bo‘ladi.
Matn mazmunining qisqacha bayoni (rezyume)
Rezyume fransuzcha “résumé” so'zidan kelib chiqqan va sodda qilib aytganda qisqacha izoh ma’nosini bildiradi. Rezyume ishga topshirayotgan inson to'g'risida ma’lumotni taqdim etadi, ya’ni uning ismi, ma’lumot darajasi, ish tajribasi, qizishlari va hokazo.
Rezyume hozirgi kunda ish qidirishda eng muhim hujjat hisoblanadi.O'zbek tilida bunday hujjat “tarjimai hol” va “shaxsiy ma’lumotnoma” deb ham atalishi mumkin, lekin rezyumening shakli bu hujjatlardan biroz farqlidir. Rezyume asosan ish izlovchilar tomonidan ishga topshirayotganda yuboriladigan hujjat hisoblanadi, lekin u boshqa maqsadlarda ham ishlatilishi mumkin. Masalan, tashkilot direktori yoki loyiha menejerining rezyumesi grant taklifi bilan birgalikda donor tashkilotga topshiriladi.
Rezyumening asosiy qismlari quyidagilardan iborat:
1. Shaxsiy ma’lumot
a. Ism-sharif (talab qilinadi)
b. Murojaat manzillari: telefon, email, yashash joyi (talab qilinadi)
c. Jins (majburiy emas)
d. Millat (majburiy emas)
e. Tug'ilgan sana (majburiy emas)
2. Qisqacha mazmun va/yoki professional maqsad (ixtiyoriy)
a. Bir yoki ikki gap bilan qisqacha eng muhim jihatlarini sanab o'tish.
“Ўзбек тилининг изоҳли луғути”да “матн” атамаси қуйидагича изоҳланади:
Матн атамаси (арабча) елка, нутқнинг ёзувдаги ифодаси – (текст);
Ёзувда ёки босма ҳолда шакллантирилган муаллифлик асари ёки ҳужжат.
“Матн” сўзи (атамаси) тилшуносликда жуда кенг маънода қўлланади. Шунинг учун “матн” тушунчаси аниқлашда унга хос ҳамма белги-хусусиятларини ҳисобга олиш лозим бўлади:
1. Матн – бу, энг аввало, нутқ шакли. У оғзаки ёзма ҳолда ифода этилиши мумкин.
2. Матн – нарса, воқеа, ҳодисалар ҳақидаги маълумот, хабарлар йиғиндиси.
3. Матн – мазмуний ва шаклий тугалликка эга бўлган йирик синтактик қурилма.
4. Матн – бирор муаллифнинг нутқи.
5. Матн - нутк муаллифининг воқеликка бўлган турли муносабати.
6. Матн - таҳлил килиш учун тавсия этилган қулёзма, нашр қилинган асар ёки уларнинг фрагментлари.
7. Матн - мазмунан кетма-кетлик характерига эга бўлган бир неча нисбий мустақил содда ёки қўшма гаплар йигиндиси
Кўринадики, матн тушунчаси жуда кенг маънони қамраб олади. Тилшуносликда “матн” атамаси, асосан, бир- биридан фарқланувчи икки синтактик бирликни ифодалаш учун хизмат килади: бир маънода “матн” атамаси остида икки ёки бир неча нисбий мустақил гаплардан ташкил топган, тугалланган фикр англатувчи нутқ кўриниши тушунилса, иккинчи бир маънода бутун поэтик ёки прозаик асар, газета ёки журнал мақоласи, илмий доклад, реферат ёки монография каби ёзма нутқкўринишлари, баъзан бир бутун асарнинг боблари, бўлимлари, қисмлари ва уларни ташкил этувчи абзацлар маъноси англашилади. Демак, матн - лингвистикасининг, кўпинча, фарқланмаган ҳолда “матн” деб номланувчи икки объектини фарқлаш керак бўлади:
1. “Матн” кенг маънода бир бутун асар-макроматн деган сўз.
2. Матн-тор маънода суперсинтактик бутунлик. (сверх- фразовое единство)-микроматн демакдир.
Матннинг бу икки кўриниши баъзан ҳажм жиҳатидан тенг келиб қолиши хам мумкин. Масалан, кичик ҳажмдаги қисқа ҳқкоя ёки шеър, газета мақолалари (об-ҳаво маълумоти, эълон каби) битта микроматн -суперсинтактик бутунликдан иборат бўлиши мумкин. Матн бўлиши учун компонентлар орасида семантик ва грамматик боғланиш бўлиши шарт.
Матн таркибига кирувчи нисбий мустақил гаплар компонентлар мазмунан умумий бир мавзуни ифодалаш учун хизмат килади. Шу мавзу матн компонетлари ёрдамида ҳар томонлама ёритилади. Ана шу умумий мавзу матннинг мазмуний ядроси ҳисобланади. Бир мазмуний ядронинг яна бошка бир мазмуний ядро билан боғланиши - алоқага кириши билан макроматнлар ҳосил қилинади. Натижада асарнинг бир қисми ёки тўда бир асар яратилади. Бу асар - макроматн бир неча мазмуний ядролар, уларни реаллаштирувчи йирик синтактик бутунликлар, абзацлардан ташкил топади.
Инсон алоҳида олинган сўзлар билан эмас, гаплар ва матн ёрдами- да фикр алмашади. Шунинг учун ҳам коммуникатив вазифа бажариш даражаси жиҳатдан матн биринчи ўринда туради. Матн тил бирликлари йигиндисининг ҳаракатдаги кўринишидир.
Матннинг энг кичик бирлиги гапдир. Матн назарияси гапнинг актуал бўлиниши муаммоси билан чамбарчас боғлиқдир. Матнда хам гапга хос актуал бўлиниш кўза тутилади. Матн темаси - нутқ предмети, матн ремаси эса теманинг нимадан иборат эканлигидир. Матннинг актуал бўлинишида гапирувчи ёки ёзувчининг стратегияси, мақсади муҳим роль ўйнайди.
Демак, матн семантик-синтактик-стилистик бутунлик бўлиб, ўзига хос мураккаб структурага эга. Матн таркибига кирувчи компонентлар –бирликлар қуйидагилар:
а) гan- содда ёки қўшма гаплар, уларнинг мураккаблашган
кўринишлари;
б) суперсинтактик бутунликлар;
с) период — “зийнатли нутқ” ( Аристотель) .
жараёни ижтимоий-маданий ўзгаришлар доирасида аҳоли турли табақалари орасида мутолаа маданиятини таркиб топтиришнинг янги шакл ва услубларини юзага чиқарди.

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar:

1-topshiriq. Matnni o‘qing va uni kengaytiring .
Salomlashish - qadimiy odat. Dunyodagi barcha madaniy xalqlar o‘zaro insoniy muloqot - muomala-munosabatni salomdan boshlashadi. Har bir xalqning salomlashish bilan bog’liq o‘z urf- odatlari bor. Hindlar qo‘l kaftlarini birlashtirgancha, peshonalariga tirab, afg‘onlar yuzlarini yuzlariga suykagancha kifi urishtirib salomlashsa, inglizlar bosh kiyimini olib, yengil ta’zim qilishadi.
Biz, o‘zbeklar, barcha islom dunyosi xalqlari singari hir- birimizni ko‘rganimizda “assalomu alaykum” deya, qo‘l olishib ko‘rishamiz.
Xalqimizning o‘ziga xos tabiatini, lutfkorligini, urf-odatlarini hammamizga jonday aziz, qadrdon bo‘lib qolgan «Salom» so‘zisiz tasavvur qila olmaymiz.
Odamning kimligini uning salomi belgilaydi. (M. Sattor)
2-topshiriq. Matnni o‘qing. Mazmunini ochuvchi savollar tuzing.
Brusselda qiziq tanlov bo‘lib o‘tdi. Unda G‘arbiy Yevropa davlatlaridagi poliglotlar - ko‘p tilni biluvchilar o‘zaro kuch sinashdilar. Poliglotlar uchun eng kamida 9 ta tilni bilish (bunga lotin va esperanto tillari kirmagan) shart qilib qo‘yildi.Tanlov tashkilotchisi, Belgiyaning Xassalte shahridagi zamonaviy tillami o‘rganish markazining boshlig‘i E. Xarmansning ta'kidlashicha, bu musobaqa sportchilarning ko‘pknrashi shaklida uyushtirilgan. Hakamlikka esa baholanadigan til ona tilisi bo‘lgan til sohiblari taklif qilingan.
Bu tanlovda Buyuk Britaniya vakili. o‘rta maktab o‘qituvchisi D. Xer g‘olib chiqqan. U 23 ta tilda erkin gaplasha olar ekan.