O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o’zbekiston tarixi kafedrasi

 
 
 

---

2 
6-mavzu. Iqtisodiy islohotlar, xususiy mulkchilikning shakllanishi.
O‘zbekistonda bozor munosabatlarining rivojlanishi.
Reja:
1. O‘zbekiston Respublikasida bozor munosabatlarining shakllanishi, uning 
yo‘nalishlari, bosqichlari va xususiyatlari. 
2. Bozor munosabatlariga o‘tishning huquqiy asoslarining yaratilishi. 
3. Bozor infratuzilmasining shakllanishi, qishloq xo‘jaligidagi islohotlar, uning 
vazifalari va yo‘nalishlari. 
4. Sanoat, avtomobilsozlik sohasining rivojlanishi. 
5. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi va uni O‘zbekistonda bartaraf etish yo‘llari. 
Tayanch so‘z va iboralar:
. Iqtisodiy islohotlar. Bozor munosabatlari. Bozor 
infratuzilmasi, xususiylashtirish, kichik va о‘rta biznes, tadbirkorlik, agrar 
islohotlar, sanoat, mashinasozlik sanoati. 
Adabiyotlar ro‘yxati:
1. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини 
биргаликда барпо этамиз. – Т.: Ўзбекистон, 2016. 
2. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш 
юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. −Т.: Ўзбекистон, 2017. 
3. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. – Т.: 
Ўзбекистон, 1992. 
4. Каримов И.А. Ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос 
йўли. –Т.: Ўзбекистон, 1993. 
5. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni 
bartaraf etishning yo‘llari va choralari. –T.: O‘zbеkiston, 2009. 
6. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. – Т.: Ўзбекистон, 1992; ... 
7. Jo‘raev N. O‘zbekistonning yangi tarixi. Uchinchi kitob. Mustaqil O‘zbekiston 
tarixi. – To‘ldirilgan, qayta nashr. –T.: G‘afur G‘ulom, 2009. 
8. Shamsutdinov R. Mo‘minov X. O‘zbеkiston tarixi. –T.: Akademnashr, 2019. 
9. Ўзбекистон мустақиллик йилларида. – Т.: Ўзбекистон, 1996. 
10. O‘zbеkiston tarixi / R.H. Murtazayеva umumiy tahriri ostida. – T.: Yangi asr 
avlodi, 2005. 
11. Ўзбекистоннинг янги тарихи. Учинчи китоб. Мустақил Ўзбекистон 
тарихи. – Т.: Шарқ, 2000. 
Ma’lumki, O‘zbekiston mustaqillikka erishgan vaqtda ijtimoiy-iqtisodiy 
ahvol o‘ta murakkab edi. Iqtisodiy tanglikdan taraqqiyot yo‘liga chiqarish uchun, 
mamlakat iqtisodiy tizimini yangilash kerak edi. Vaziyat eski mustabid tuzumning 
rejalashtirilgan iqtisodiyotidan voz kechishni va uning o‘rniga yangi bozor 
iqtisodiyotiga o‘tishni taqozo etdi. 
Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, dunyodagi barcha mamlakatlar uchun maqbul 
bo‘lgan bir xil taraqqiyot yo‘li, bir xil andoza bo‘lishi mumkin emas. Har bir davlat 
o‘zining tarixiy taraqqiyot an’analari, milliy o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga 

---

3 
olgan holda, o‘z yo‘li, o‘z modelini ishlab chiqishi lozim. O‘zbekiston ham ana shu 
umumiy dastur va umumiy qonuniyat mezonlari asosida bozor iqtisodiyoti 
munosabatlariga o‘tishga imkoniyat beradigan o‘z yo‘lini tanlab oldi. 
O‘zbekistonning bozor munosabatlariga o‘tish yo‘liga doir Islom Karimov 
tomonidan ishlab chiqilgan besh tamoyil: 
1. Iqtisodning siyosatdan ustunligi, uni mafkuradan holi etish. 
2. Davlat bosh islohotchi va iqtisodiy o‘zgarishlarning tashabbuskori. 
3. Qonun ustuvorligi, qonun oldida hammaning tengligi. 
4. Kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, aholining muhtoj tabaqalarini ijtimoiy 
himoyalashning ustuvorligi. 
5. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich, izchil ravishda o‘tish kabilar 
asos qilib olindi. 
Ushbu tamoyillar asosida O‘zbekistonning o‘ziga xos taraqqiyot yo‘li 
nazariy va amaliy jihatdan puxta belgilab olindi. Bu barcha tamoyillar demokratik 
va iqtisodiy qayta o‘zgartishlar jarayonlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun 
hal qiluvchi ahamiyat kasb etib, hayot sinovidan o‘tdi. Amaliy islohotlar 
jarayonida, xususan XXI asr arafasi va uning dastlabki yillarida mamlakatimizning 
rivojlanish strategiyasi, islohotlarni chuqurlashtirish va jamiyatni yangilash 
borasidagi faoliyatimizni jadallashtirish maqsadida bu tamoyillar Oliy Majlisning 
XIV sessiyasida (1999 yil 14 aprel) kuyidagi oltita ustuvor yo‘nalish bilan 
to‘ldirildi: 
1. Mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada 
erkinlashtirish. 
2. Jamiyat ma’naviyatini yanada yuksaltirish. 
3. Kadrlar masalasi. 
4. Xalq turmush darajasining izchil va barqaror o‘sishi aholini yanada kuchli 
ijtimoiy himoya qilish. 
5. Iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni ta’minlash. 
6. Jamiyatdagi barqarorlik, tinchlik, millatlar va fuqarolararo totuvlikni, 
sarhadlarimiz daxlsizligini, mamlakatimiz yaxlitligini ta’minlash. 
Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti O‘zbekiston davlat 
suverenitetining iqtisodiy asosi bo‘lib qoldi. Bu yo‘lni shakllantirish uchun 
iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga kirishildi. Avvalo, iqtisodiy islohotlarning 
qo‘yidagi strategik maqsadlari belgilab olindi: 
ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodini bosqichma – bosqich shakllantirish, 
milliy boyliklarning o‘sishini, kishilar turmushi va faoliyati uchun munosib 
sharoitni ta’minlaydigan kuchli va muntazam rivojlanib boruvchi iqtisodiy tizim 
yaratish; 
ko‘p ukladli iqtisodiyotni yaratish, kishining mulkdan begonalashuvini 
bartaraf etish, tashabbuskorlik va tadbirkorlikning har taraflama o‘sishi uchun asos 

---

4 
bo‘ladigan xususiy mulkchilikning davlat tomonidan himoya qilinishini 
ta’minlash; 
korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish, ularning 
xo‘jalik ishlariga davlatning to‘g‘ridan – to‘g‘ri aralashuvidan voz kechish, 
iqtisodni boshqaruvning ma’muriy – buyruqbozlik usullarini yo‘q qilish, iqtisodiy 
vositalar va rag‘batlantirishlarni keng qo‘llash; 
moddiy, tabiiy va mehnat resurslaridan unumli foydalanishni, 
raqobatbardosh tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish va jahon iqtisodiyot tizimiga 
kirib borishini ta’minlaydigan chuqur iqtisodiy o‘zgarishlarni amalga oshirish; 
iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o‘zgarishlar qilish va raqobatbardosh 
mahsulotlarni ishlab chiqarish; 
jahon iqtisodiy tizimiga qo‘shilib borish; 
kishilarda yangicha iqtisodiy tafakkurni shakllantirish, ularning 
dunyoqarashini o‘zgartirish, har bir kishiga o‘z mehnatini qo‘llash sohalari va 
shakllarini o‘zi mustaqil belgilab olishi uchun imkoniyat yaratish. 
Strategik maqsadlar asosida iqtisodiy – islohotlarning asosiy va muhim 
tomonlari aniq belgilab olindi. Eng avvalo, birmuncha o‘tkir ijtimoiy – iqtisodiy 
muammolarni yaqin vaqtlar ichida hal etishga yordam beradigan asosiy 
tarmoqlarni rivojlantirishga e’tibor qaratildi. 
O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshirildi: 
mulkiy islohotlar; 
institutsional va moliya – kredit islohotlari; 
agrar islohotlar; 
tashqi iqtisodiy faoliyat islohotlari; 
ijtimoiy sohadagi islohotlar. 
Bozor munosabatlariga o‘tishning dastlabki davridan respublika hukumati 
va Prezidenti tomonidan bir qator huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Mustaqillikning 
dastlabki yillarida aholini ijtimoiy himoyalashga qaratilgan nogironlarni ijtimoiy 
himoya qilish, davlat pensiya ta’minoti, iste’molchilar huquqlarini himoya qilish, 
fuqarolarning sog‘lig‘ini saqlash haqida va boshqa shu kabi respublika qonunlari, 
hukumat qarorlari va Prezident farmonlari qabul qilindi. 
Iqtisodiy islohotlarni boshqarish tizimining barpo etilishi. 
Bozor 
infratuzilmasining shakllanishi. Iqtisodiyotni isloh qilishning asosiy strategik 
maqsadi, avvalo, kishilar turmushi va faoliyati uchun zarur shart-sharoitlarni 
ta’minlaydigan, kuchli va muntazam rivojlanib boruvchi iqtisodiy tizimni barpo 
etishdir. Bozor munosabatlariga o‘tish davrining birinchi bosqichi mustaqillik 
kunidan milliy valyutani muomalaga kiritishgacha bo‘lgan vaqtni o‘z ichiga oladi. 
Birinchi bosqichda ikkita asosiy vazifa hal qilindi. Birinchidan, ma’muriy- 
buyruqbozlik tizimining og‘ir oqibatlari engib o‘tildi, tanglikka barham berildi va 

---

5 
iqtisodiyot barqarorlashtirildi. Ikkinchidan, bozor munosabatlarining huquqiy 
negizlari shakllantirildi. 
O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyatning huquqiy- 
iqtisodiy negizlari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida o‘z ifodasini 
topdi. Islohotlarning birinchi bosqichida Oliy Kengash tomonidan iqtisodiyotga 
oid 100 dan ortiq qonunlar qabul qilindi. SHu bilan birga, xususiylashtirish 
chog‘ida imtiyozlar tizimi yaratildi. Xususiylashtirilayotgan korxona mehnat 
jamoasining xodimlariga aksiyalarni imtiyozli shartlar bilan sotib olish imkoniyati 
berildi. Eskirgan asosiy fondlar, ijtimoiy infratuzilma obektlari yangi mulkdorlarga 
tekinga topshirildi. Qishloq xo‘jaligi davlat xo‘jaliklarining mol-mulki, fermalar, 
bog‘lar va uzumzorlar imtiyozli shartlar asosida xususiylashtirildi. 
Davlat 
mulkini 
xususiylashtirish 
zaruriyati 
bozor 
iqtisodiyoti 
munosabatlariga asoslangan jamiyatni barpo 
etishning asosiy 
shartidir. 
O‘zbekistonda chek vositasi bilan xususiylashtirish g‘oyasidan voz kechildi, davlat 
mol-mulki yangi mulkdorga faqat sotish yo‘li bilangina mulkchilikning boshqa 
shakliga aylantirila boshlandi. 
O‘zbekiston Oliy Kengashi 1991-yil 18-noyabrda “Mulkni davlat 
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida”gi qonun qabul qildi. 
Dastlabki bosqich xususiylashtirish jarayoni umumiy uy-joy fondini, savdo, 
mahalliy sanoat, xizmat ko‘rsatish korxonalarini hamda qishloq xo‘jalik 
mahsulotlarini tayyorlash tizimini qamrab oldi. O‘zbekiston Respublikasida 
xususiylashtirish jarayonini tashkil qilish va unga rahbarlik qilish maqsadida 1992- 
yil fevralda Davlat mulkini boshqarish va xususiylashtirish Davlat qo‘mitasi ta’sis 
qilindi. 1994-yilda u Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo‘llab- 
quvvatlash Davlat qo‘mitasiga aylantirildi. Kichik xususiylashtirish 1994-yildayoq 
tugallandi. 
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga doir 20 dan ortiq 
me’yoriy 
hujjat 
qabul 
qilindi. 
1995-yili 
xalq 
xo‘jaligida 
ommaviy 
xususiylashtirishlar davri bo‘ldi. 1998-yilga kelib xususiylashtirilgan korxonalar 
tarmog‘i 
keskin 
ko‘payganligi 
bilan 
xarakterlanadi. 
Davlat 
mulkini 
xususiylashtirish yuzasidan mamlakatimizda olib borilgan katta ko‘lamdagi amaliy 
ishlar natijasida mamlakatda ko‘p ukladli iqtisodiyot va mulkdorlar sinfi vujudga 
keldi. 
O‘zbekiston Respublikasi bu davrda o‘z valyutasiga ega emasligi, 
muomalada esa 1961–1992-yillarda chiqarilgan rublning bo‘lganligi, ayrim oziq- 
ovqat va sanoat mahsulotlariga o‘zining tannarxiga qaraganda arzon narx 
belgilanganligi uchun ularni respublikadan tashqariga olib chiqib ketish avj ola 
boshladi va mamlakatimizda aholini asosiy iste’mol mahsulotlari bilan 
ta’minlashda qiyinchiliklar yuzaga keldi. 

---

6 
Milliy valyuta. O‘zbekistonda milliy valyutani muomalaga kiritish uchun 
ma’lum vaqt, tajriba kerak edi. SHu bois, O‘zbekiston mustaqillikning dastlabki 
payti – 1991–1993-yillarda sobiq Ittifoqdan meros qolgan rubl zonasida bo‘lib 
turdi. O‘zbekiston muomalaga yangi milliy valuta kiritish ishiga jiddiy kirishdi. 
1993-yil 1-noyabrda O‘zbekistonda so‘m-kupon muomalaga kiritildi, uning kursi 
oldin muomalada bo‘lib kelgan rublga tenglashtirilgan edi. O‘zbekiston rahbariyati 
so‘m-kuponlar asosida zarur tajriba orttirdi, haqiqiy milliy valyutani joriy qilish 
tadbirlarini ko‘rdi. 
O‘zbekiston Prezidentining 1994-yil 16-iyunda e’lon qilingan «O‘zbekiston 
Respublikasining milliy valyutasini muomalaga kiritish to‘g‘risida»gi Farmoniga 
muvofiq, 1994-yil 1-iyuldan boshlab O‘zbekiston Respublikasining milliy 
valyutasi – so‘m muomalaga kiritildi. 
Zamonaviy transport-kommunikatsiya tizimining shakllanishi. Respublika 
mustaqillikka erishganidan keyin transportning iqtisodiyotga va aholiga xizmat 
ko‘rsatish sifatini tubdan yaxshilash va soha boshqarish tizimini takomillashtirish 
maqsadida “O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy aviakompaniyasi (1992-yil), 
“O‘zbekiston 
avtomobil 
transporti” 
(“O‘zavtotrans”) 
davlat-aksiyadorlik 
korporatsiyasi (1993-yil, 1998-yildan O‘zbekiston avtomobil va daryo transporti 
agentligi), “O‘zbekiston temir yo‘llari” aksiyadorlik kompaniyasi (1994-yil) va 
boshqa idoralar tashkil etildi. Mamlakatda transport korxonalari davlat 
ishtirokidagi 
aksiyadorlik 
kompaniyalari, 
korporatsiyalari, 
ochiq 
turdagi 
aksiyadorlik va mas’uliyati cheklangan jamiyatlarga, jamoa korxonalariga 
aylantirildi. 
Bozor infratuzilmasining shakllanishi. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma – 
bosqich o‘tish bozorning ko‘p bo‘g‘inli infratuzilmasini yaratishni talab qiladi. 
CHunki muayyan infratuzilmaga ega bo‘lmasdan bozor mexanizmlari to‘liq ishlay 
olmaydi. O‘tish davrida bozor infratuzilmasi shakllantirish va kengaytirish 
borasida ko‘plab amaliy tadbirlar amalga oshirildi. 
Bozor infratuzilmasi deganda bozor munosabatlarini shaklantirish va ularni 
samarali yuritishga xizmat qiluvchi muassasa, tashkilot va korxonalar majmuasi 
tushuniladi. 
№