|
Patogenezi.
Quturish neyroinfeksion kasallik bo‗lib, so‗lak-nevral yo‗l bilan
o‗tadi. Virus odam organizmiga quturish kasalligiga chalingan hayvonning
tishlashi va ajragan so‗lakni jaroxatga tushishi natijasida, jarohatlangan joydan
(teri va shilliq qavatlar) kiradi. Hayvon so‗lagidagi viruslar nerv tolalari bo‗ylab
bosh va orqa miyaga yetib boradi va u yerda ko‗payib, nerv hujayralarini
shikastlaydi hamda nerv to‗qimalaridagi chuqur o‗zgarishlar yuz berishiga sabab
bo‗ladi. Bemorda dastlab reflektor qo‗zg‗alish sodir bo‗ladi, so‗ngra esa paralich
jarayoni rivojlanadi. Virus markaziy nerv tizimi to‗qimalarida ko‗payib, so‗ngra
nerv tolalari bo‗ylab xarakat qiladi va ichki organlarga, jumladan so‗lak bezlariga
o‗tadi. Shu sababli bemordan so‗lak juda ko‗p miqdorda ajraladi.
Klinikasi.
Odamlarda qayd etiladigan quturish kasalligining inkubatsion
davri 7 kundan 1 yilgacha, hatto undan ham ko‗prok davom etishi mumkin. Ayrim
olimlar quturish kasalligidagi o‗rtacha inkubatsion davrni 10-14 kun deb hisoblasa,
boshqalari bu davrni 30-90 kun deb e‘tirof etishadi. Bu davrning qisqa yoki uzoq
davom etishi virusning patogenligiga, makroorganizmning reaktivligiga, tishlagan
quturgan hayvonning turiga, jarohatning qaerda joylashganligiga, katta-
kichikligiga va chuqur-yuzakiligiga bog‗liq bo‗ladi. Bolalarda inkubatsion davr
qisqaroq bo‗ladi. Jarohat bosh va yuzda bo‗lsa, kasallikning inkubatsion davri
qisqaradi.
Quturish klinikasining kechishiga qarab, uch davrga bo‗linadi: boshlang‗ich,
qo‗zg‗alish va falaj davrlari. Kasallikning boshlang‗ich davri 1-3 kun davom etadi.
268
Tishlangan joy qichiydi, tortishib og‗riydi, bitgan jarohat va chandiq takroran
yallig‗lanadi. Bemor tushkunlikka tushadi, odamlar bilan muloqotdan qochadi,
uyqusi buzilib, ishtahasi bo‗g‗iladi, unda qo‗rquv xissi paydo bo‗ladi, kayfiyati
o‗zgarib turadi, atrofga loqayd bo‗ladi. Bemorning tana xarorati subfebril darajaga
ko‘tarilishi kuzatiladi, eshitish va ko‗rish qo‗zg‗atuvchilariga nisbatan sezgirlik
oshadi. Kasallik boshlangandan 2-3 kun o‗tgach, bemorda qo‗zg‗alish, ya‘ni
kasallikning avj olish davri boshlanadi. Bemorning tana xarorati ko‗tariladi, qon
tomirlarining urishi tezlashadi, suvni ko‗rganda, hattoki suv to‗g‗risida eshitganda
yutish muskullari tortishib, qisqarib, qattiq og‗riydi, ya‘ni bemorda gidrofobiya
alomati paydo bo‗ladi. Shundan keyin bemorda havodan qo‗rqish (aerofobiya)
alomati qo‗shiladi. Havoni xarakati yoki bemorni biror bir narsa bilan yelpiganda
(sochiq, qog‗oz va h.), bemor bo‗g‗iladi, talvasaga tushadi. Xuruj yorug‗likdan
(fotofobiya), baland ovoz va shovqindan ham (akustofobiya) vujudga keladi.
Bemorning xarorati +38°C gacha ko‗tariladi, ovozi bo‗g‗iladi, badani terlab,
so‗lagi oqadi, hiqichoq tutadi, ko‗z qorachig‗i kengayadi, oyoq-qo‗llari og‗riydi.
Ko‗zlari bir narsadan qo‗rqqandek ko‗rinadi. Tomirning tez-tez urishi davom etadi
(taxikardiya), nafas olish yuzaki va tartibsiz bo‗ladi, vaqti-vaqti bilan bemor
chuqur nafas oladi. Muskullari tortishib talvasalanish nafas va yutish
muskullaridan boshlanib, keyin barcha muskullarga tarqaladi.
Bemorning uyqusi buziladi, o‗z-o‗zini tishlaydi. Es-hushi kirdi-chiqdi bo‗lib
qoladi, keyinchalik bemorning ko‗ziga yo‗q narsalar ko‗rinadi (gallyutsinatsiya), u
alaxsiraydi.
Bu davr 2-3 kundan 5-6 kungacha davom etishi mumkin. Kasallikdagi yorqin
gidrofobiya, aerofobiya, fotofobiya, akustikofobiya belgilari boshqa kasalliklarda
uchramaydi va bu alomatlar muhim tashxisiy ahamiyatga ega. Kasallikning
uchinchi, ya‘ni falaj davrida suvdan, havodan, shovqindan va yorug‗likdan
qo‗rqish belgilari ancha kamayib, bemor tinchlanadi, yutish tiklanadi, ovqatlangisi
keladi. Lekin tana xarorati yuqori darajaga ko‘tarilib, so‗zlarni aniq va tiniq ayta
olmaydi. Shundan keyin oyoqlar falaji boshlanadi (paraplegiya). Oradan 15-20
soat vaqt o‗tgach, tananing boshqa muskullari ham falaj bo‗la boshlaydi.
269
Bemordan ko‗p so‗lak oqishi davom etadi, tana xarorati yana ko‗tariladi. Shu
holatlar davom etib, bemor yurak-tomir faoliyati yetishmasligi yoki nafas
markazining falaji oqibatida o‗ladi.
Bugungi kunda quturish kasalligi 100 foiz o‗lim bilan tugaydi, bu kasallikda
o‗lim muqarrar. Quturish kasalligida qiynoqli o‗lim kuzatiladi. Bu to‗g‗rida
mashhur rus olimi D.Samoylovich quyidagicha fikr bildirgan: "Insoniyat Dunyoga
kelibdiki, qanchadan-qancha kasalliklarni boshidan kechirgan, ammo quturish
kasalligiga chalingan bemor ahvolini ko‗rishdek qo‗rqinchli va dahshatliroq holat
bo‗lmasa kerak."
Haqiqatdan ham, quturish kasalligi bilan hayvon kasallanadimi, odam
kasallanadimi, yakuni aniq - dahshatli o‗lim. Shu bois ham biz kasalni davolashni
emas, bu kasallikda o‗lim haq, biz bu dahshatli va o‗ta xavfli yuqumli kasallikning
oldini olishni o‗ylashimiz va barchamiz kasallikdan saklanishni, ya‘ni o‗zimizni va
boshqalarni hayvonlar tishlashiga yo‗l qo‗ymaslik choralarini ko‗rish bilan
shug‗ullanishimiz kerak.
Quturish kasalligi turli hayvonlarda turlicha kechadi va kasallik kechishining
o‗ziga hos xususiyatlari bor. Itlarda kasallikning inkubatsion davri 2-8 hafta davom
etadi, ba‘zida bu davr 8 oygacha, hatto 1-2 yilga cho‗zilishi ham mumkin.
Kasallikning birinchi kunlari it egasiga itoat qilmaydi, uni chaqirganiga kelmaydi,
yashirinishga xarakat qiladi, keyinroq yeb bo‗lmaydigan, duch kelgan narsalarni
(tosh, daraxt, latta va h.) g‗ajiydi va yutadi. Itning nafas olishi tezlashadi, ko‗z
qorachiqlari kengayadi, og‗zidan juda ko‗p so‗lak oqadi, xurishi o‗zgaradi, bo‗g‗iq
bo‗ladi. Kasallikning ikkinchi, ya‘ni qo‗zg‗alish davri 2-3 kundan so‗ng
boshlanadi va bu davr 2-4 kun davom etadi. It egasini tanimaydi, unga umuman
bo‗ysunmaydi, xurmay qo‗yadi, tovushi bo‗g‗ilib, chiqmay qoladi, qusadi. To‗g‗ri
yo‗nalishda chopib ketadi va duch kelgan narsaga o‗zini tashlaydi, tishlaydi. It
shunday holatda bir kunda 50 km gacha masofa bosishi mumkin. Shundan keyin
oyoqlarida paralich boshlanadi. It xarakat qilganida, faqat oldingi oyoqlariga
tayanadi. 5-6 kundan keyin it o‗ladi.
270
Quturishga chalingan it so‗lagi bilan virusni yashirin davrning oxirgi 10
kunida va butun kasallik davrida ko‗p miqdorda tashqi muhitga chiqaradi.
Mushuklarda quturish kasalligi to‗satdan qo‗zg‗alish bilan boshlanadi, mushuk
juda tajovuzkor va hujumkor bo‗lib qoladi, odamlarga, boshqa hayvonlarga
tashlanib tishlaydi va tirnaydi, keyin unda paralich boshlanib, kasalligining 2-4
kunlari o‗ladi. Yovvoyi hayvonlarda ham (bo‗ri, chiya bo‗ri, tulki va h.) quturish
kasalligi juda shiddatli kechadi, kasallik ularda qo‗zg‗alish bilan boshlanadi. Ular
odamdan umuman qo‗rqmaydi, to‗g‗ri kelgan hayvonlarga, odamga hujum qiladi.
Tishlab, g‗ajib ketaveradi. Masalan, quturgan bo‗ri soatiga 80 km masofani bosishi
mumkin, yo‗l-yo‗lakay ular duch kelgan odamlarni, hayvonlarni tishlaydi, ko‗p
jarohat yetkazadi. Ularda ham falaj boshlanib, kasalligining 5-6 kunlari o‗ladi.
Hayvonlarda quturish kasalligi boshlanganda, ularni erta izolyatsiya qilish,
hayvonlar va odamlar o‗rtasida kasallikning tarqalib ketmasligini ta‘minlaydigan
eng muhim tadbirdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
