O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti jismoniy madaniyat fakul’teti

2.1. Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari kasbiy
tayyorgarlik shakllari
Ma’ruza. Jismoniy tarbiya sohasida ma’ruzalar sport turlari va jismoniy tarbiyaning nazariy asoslari hamda jismoniy tarbiya uslubiyoti fanlaridan olib boriladi. Xususan jismoniy tarbiya va sportning tarixi, jismoniy tarbiyaning nazariy asoslari va jismoniy tarbiya uslubiyoti hamda sport trenirovkasi jarayonining qonuniyatlari, jismoniy tarbiyada ta’lim va tarbiya, harakatlarga o‘rgatish, umumiy va maxsus tayyorgarlik jarayonlari tahlil etilai.
Oliy ta’limda ma’ruzani quyidagi turlaridan foydalaniladi: akademik ma’ruza, ma’ruza-hikoya, ma’ruza-suhbat, ma’ruza-munozara, ommaviy ma’ruza va muammoli ma’ruza. Bu ma’ruzalar yozma shaklda ifoda etiladi.

23
Buning uchun ma’ruzachida reja va bayonnoma bo‘lishi lozim. Ayniqsa, ma’ruzada ishlatiladigan izohlar, ko‘chirmalar, ma’lumotlar, misollar uchun yozma ravishda alohida kartochkalar tayyorlangan bo‘ladi. O‘qituvchi ma’ruza o‘qir ekan, talabalarga mavjud materiallarni etkazish bilan birga, ularga ba’zi vazifalarni berib, kutubxona, laboratoriya va arxivlarda ishlash uchun yo‘llanma berishi ham kerak. Talabalarga ma’ruza o‘qish va amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazishda Oliy ta’lim hayotidagi tajriba ham nazariy, ham amaliy jihatdan umumlashtirib borilmoqda.

Seminarlar o‘zlashtirilayotgan yangi materiallarning bir qismi talabalar tomonidan qanday o‘zlashtirilishini tekshirib ko‘rish maqsadida o‘tkaziladigan dars shaklidir. Seminar mashg‘ulotlari ma’ruza uslubi orqali berilgan ma’lumotlarni umumlashtirish va mustahkamlash maqsadida barcha ijtimoiy fanlar uchun tadbiq etiladi. Seminar mashg‘ulotlari, odatda ma’sus mavzuga bag‘ishlangan bo‘lib, uning rejai ilgariroq e’lon qilinadi va seminar mavzuiga
bog‘liq adabiyotlar ko‘rsatiladi. Talabalar seminar mashg‘ulotlariga tayyorlanayotganlarida ko‘rsatilgan adabiyotlarni olib o‘qiydilar, zarur xronologik materiallardagi qoida-qonunlarni atroflicha ishlab chiqib, uni bir umumiy bayonnoma holiga keltiradilar. Talabalarga seminar uchun tayyorgarlik ko‘rganlarida ma’ruza yozish tavsiya etiladi. Bu ma’ruzada talaba mavzu bo‘yicha o‘zining shaxsiy mulohazalarini ham aytishi kerak.
Amaliy va tajriba mashg‘ulotlari ma’ruza kursida olingan bilimlarni amalda tadbiq qilish maqsadida o‘tkaziladigan dars shakllaridan biridir. Bu ikki mashg‘ulot o‘zining xususiyatiga ko‘ra bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Amaliy va tajriba darslarida talabalar ikki guruhga bo‘linadilar. Har bir kichik guruhga alohida o‘qituvchi rahbarlik qiladi. Jismoniy tarbiya jarayonida amaliy mashg‘ulotlar sport turiga muvofiq bo‘lgan mashqlar texnikasi va taktikasini egallashga, jismoniy fazilatlarni rivojlantirishga, musobaqalar o‘tkazish malaka va ko‘nikmalarini egalashga, umumiy jismoniy tayyorgarlik ko‘rishga yordam berishi kerak.[34,95,165]

24
Maslahatlar oliy va o‘rta maktabda o‘qitishning keng qo‘llaniladigan bir shakli bo‘lib, ko‘pincha ma’lum kurs materiallari o‘tib bo‘lingach, undan olinadigan reyting sinov va attesstatsiyalardan oldin yoki o‘zlashtirmovchi talabalar bilan yokka holda yoki guruh bo‘lib o‘tkaziladi. Maslahatlarda odatda bir yoki bir necha guruh talabalari o‘zlashtirgan bilimlar yuzasidan o‘qituvchi yakuniy suhbat o‘tkazadi va talabalarning tushunmagan savollariga javob beradi.

Kollekviumlar o‘qitish jarayonida keng qo‘llaniladigan dars shakllaridan biri bo‘lib, ayniqsa, tabiiy fanlarni to‘laroq o‘zlashtirishda juda qulaylik tug‘diradi. Kollekviumda fanning bir bo‘limi o‘tib bo‘lgach, shu bo‘limni talabalar qanday o‘zlashtirganliklari sinab ko‘riladi. Unda o‘qituvchi talabalarga vazifalar beradi. Talabalar savollarga birin-ketin javob beradilar. Javoblar o‘qituvchi tomonidan yakunlanib, umumlashtiriladi va faol ishtirok qilgan talabalar rag‘batlantiriladi.
Kurs ishlari oliy o‘quv yurtlarida oxirgi kurs talabalarini ilmiy tadqiqot ishlari olib borish malakasini hosil qilishga, ma’lum ilmiy xarakterga ega bo‘lgan qisqacha ma’ruza yozishga o‘rganishga chorlaydi. Odatda, kurs ishlari yozishda o‘qituvchi rahbarligida mavzu tanlab olinadi va mavzuga doir reja tuziladi, rejaga asosan kurs ishi yozilib, taqriz qilinadi va o‘qituvchiga topshiriladi. Kurs ishini bajarish jarayonida o‘qituvchi rahbardan muntazam ravishda maslahatlar olib turiladi. Kurs ishlarida talabalar aniq mavzu bo‘yicha mustaqil ravishda tegishli adabiyotlarni o‘qib chiqib, mustaqil fikr yuritadi va kichik muammolarni echib berishga o‘zining hissasini qo‘shadi. Kurs ishlari talabalarning o‘quv-tadqiqot ishlarining asosiy shakllaridan birini tashkil etadi.
Bitiruv malakaviy ishlari muaxasislik fanlari bo‘yicha barcha talabalar yozish shart bo‘ladi. Talabalar oliy o‘quv yurtini tamomlayotganlarida tanlangan maxsus kurslari yuzasidan ilmiy-tadqiqot olib boradilar. Ular shu soha bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan adabiyotlarni ishlab chiqib, o‘z ishlarining boshqa ishlardan farqini, uning ishlab chiqarishga keltiradigan foydasini ko‘rsata

25
bilishlari kerak. Bitiruv malakaviy ishi o‘qituvchi rahbarligida yoziladi. Bitiruv malakaviy ishlarining hajmi fanlar va mavzularga qarab, belgilanadi.

Talabalar tomonidan bajariladigan bitiruv malakaviy ishlari haqiqiy ilmiy ishlarning boshlanishidir. Bu munozarani talab etmaydi. Bitiruv malakaviy ishi talabaga ilmiy izlanish, ma’lum muammolarni o‘rganish va uning mohiyatini tahlil qilishda yordam beradi. Zotan, talabalar o‘qish jarayonida ma’lum doirada ilmiy-tekshirish ishlari olib borgan bo‘ladilar. Talabalarning ilmiy ishlari talabalar ilmiy jamiyatlari anjumanida tinglanadi, muhokama qilinadi, baholanadi. Bu jarayon talabaning ilmiy qobiliyatini charxlab boradi.
Mutaxassis bajargan Bitiruv malakaviy ish mavzusi uning magistrlik ishi bo‘lib davom ettirilishi mumkin.
Reyting nazorati, maslahat, yozma ishlar nazorati ham o‘qitish jarayonining ajralmas tarkibiy qismlaridir. Ularning har biri o‘ziga xos tomonlari bilan ajralib turadi.
Talabalarga ma’ruza o‘qishda, amaliy tajriba mashg‘ulotlarini o‘tkazishda, seminarlar tashkil etishda, fanlar bo‘yicha “tayanch ibora” yozma ishlari yozishda, kurs va bitiruv malakaviy ishlariga rahbarlik qilishda Oliy ta’lim Kadrlar tayyorlash Davlat standartilari ham nazariy, ham amaliy jihatdan to‘la amal qilingan holda ish ko‘riladi.
Jismoniy tarbiyada me’riy hujjatlar: O‘quv rejasi davlat xujjati bo‘lib, o‘quv ishlari tartibi, mazmuni, shakllarini aniq belgilab berishda, shuningdek, talabalarning bilimini nazorat qilish hamda baholashda alohida ahamiyatga egadir. O‘quv rejasida ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar, attesstatsiya sessiyalari, bitiruv malakaviy ishlari, ta’til singarilarni olib borish va o‘tkazishning muddatlari aniq ko‘rsatiladi. O‘quv rejasiga muvofiq boshlang‘ich kurslarda ko‘proq umumiy fanlar o‘qitiladi, yuqori kurslarda esa mutaxassislik bo‘yicha ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. O‘quv rejalari hamma o‘quv yurtlari uchun bir hilda emas, chunki ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, o‘quv muddatini belgilashda hisobga olinadi. Shunga

26
muvofiq o‘qiladigan fanlar, attesstatsiyalar, kurs ishlari miqdori semestrlar bo‘yicha aniq belgilab chiqiladi.

Har bir fakultet uchun o‘quv rejalari tuziladi. Mutaxassis va Magistr o‘quv rejasida o‘qiladigan fanlar bo‘yicha ma’ruzalar, amaliy mashg‘ulotlar, maxsus kurslar, maxsus seminarlar, kurs va bitiruv malakaviy ishlari, pedagogik va ishlab chiqarish tajribalari, attesstatsiya va reyting sinovlar muntazam ravishda aniqlab beriladi, o‘quv rejasi tuzib bo‘lingach, muhokama etiladi va tasdiqlanadi. Tasdiqlangan o‘quv reja uzoq yillargacha amalda qo‘llanib boriladi. Lekin o‘qish jarayonida ba’zi o‘zgartirishlar kiritish mumkin va bu o‘zgartirishlar kafedra va fakultetning tavsiyasi bilan universitet ilmiy kengashida tasdiqlangandan so‘ng kuchga kiradi. O‘quv rejasidagi har bir fan o‘zining o‘quv dasturiga ega bo‘ladi. Dasturlarni olimlar va tajriba o‘tkazuvchi o‘qituvchilar tuzishi mumkin. Dasturlar ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarni olib boruvchi olim-pedagoglar tomonidan tayyorlangani ma’qul. Chunki o‘quv rejasining mohiyatini faqat auditoriya bilan muloqotda bo‘lgan mutaxassisgina to‘la ochib bera olishi mumkin. Dastur qisqagina so‘z bilan boshlanib, so‘ngra bir necha boblaryoki bo‘limlarga ajraladi. Har bir bob yoki bo‘limda alohida o‘tiladigan mavzular va kichik mavzular berilib, oxirida zaruriy va qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxati keltiriladi. Dasturda fanlar bob, qism va bo‘limlarga ajratilib, har bir mavzu bo‘limlarga bo‘linadi, har bir bob, bo‘lim yoki qismdan so‘ng foydalanishi lozim bo‘lgan adabiyotlar alfavit tartibida keltiriladi. Bu o‘qituvchining ma’ruzalarga va amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rishini osonlashtiradi. Shuning uchun o‘qituvchilar dasturdagi adabiyotlarning bir qisminigina talabalarga mustaqil ishlash uchun tavsiya etishlari lozim.
Jismoniy tarbiya dasturlari: Jismoniy tarbiya bo‘yicha o‘quv ishlarini olib borish jismoniy tarbiya dasturi asosida tashkil etiladi. Dastur bajarilishi shart bo‘lgan davlat hujjatidir. U o‘qituvchi yoki Ta’lim muassasalari rahbarlar tomonidan Ta’lim muassasalari ìoddiy texnika bazasi imkoniyatlariga muvofiq o‘zgartirilishi mumkin. Jismoniy madaniyat bo‘yicha dasturlar hozirgi zamon ilmiy ma’lumotlar va o‘qituvchilarning amaliy tajribalari asosida ishlab chiqilib,

27
Ta’lim muassasalari talabalarining jismoniy tarbiyasida nazariya va amaliyotning birligini aks ettiradi. Dastur mazmuni jismoniy tarbiyaning sog‘lomlashtiruvchi, tarbiyaviy va ilmiy masalalarini hal etadigan turli xil jismoniy mashq turlarining birligidan iborat. Sog‘lomlashtirish va tarbiyaviy masalalar xar qanday dars va mashg‘ulotlar uchun umumiy hisoblanadi.

Nazariy ma’lumotlar bo‘limiga talabalarni harakat tartibi, gigienik qoidalar, jismoniy mashg‘ulotlar vaqtida qomatni to‘g‘ri tutish va to‘g‘ri nafas olish bilan tanishtirish kiradi. Shuningdek, bu bo‘lim chiniqish, darsdan tashqari vaqtlarda faol dam olish, Ta’lim muassasalarida va uyda jismoniy madaniyat bilan shug‘ullanish qoidalarini ham o‘z ichiga oladi.
Hàrakatli o‘yinlar bo‘limida umuman rivojlantiruvchi mashqlar, yugurish, joyida va joyidan turib balandlikka, yugurib kelib uzunlikka sakrashlar, uzoqqa va mo‘ljalga uloqtirish malakalari beriladi. Shuningdek harakatli o‘yinlardan taqlidiy, estafeta, musobaqa va guruh o‘éinlari xamda ashula va she’r jo‘rligida o‘ynaladigan o‘yinlar qoidalari va talablari bayon etiladi.
Engil atletika va kross tayyorgarligi bo‘limiga yurish, yugurish, joydan turib va yugurib kelib uzunlikka sakrash, yugurib kelib balandlikka sakrash, uzoqqa va mo‘ljalga uloqtirish hamda qisqa va uzoq masofaga yugurishlar va almashlab yurishlar kiradi.
Sport o‘yinlari bo‘limida sport o‘yinlaridan basketbol, futbol, gandbol, voleybol bo‘yicha jismoniy harakatlar malaka va ko‘nikmalari mashqlar texnikasi o‘rgatiladi. Sport o‘yinlari turiga muvofiq to‘p olib yurish to‘pni qabul qilish uzatish jarima to‘plari chiqarish malaka va ko‘nikmalari o‘rgatiladi.
Gimnastika bo‘limida osilish va tayanish, akrobatika, tirmashib chiqish, “muvozanat saqlash mashqlari”, tayanib sakrash, saf mashqlari, umumrivojlantiruvchi mashqlar, buyumlar bilan mashqlar kabi jismoniy mashqlar texnikasi o‘rgatiladi.
SHuningdek suzish, kurash va musiqiy ritmik tarbiya bo‘yicha amaliy va nazariy bilimlar ham dasturda aks ettiriladi.

28
Hàr xil iqlimiy sharoitlar tufayli Ta’lim muassasalaridagi o‘quv ishlarini olib borish sharoiti ham bir xil emas, shuning uchun bir o‘quv materialni boshqasi bilan almashtirishga yo‘l qo‘yiladi. qaerda suzishga imkoniyat bo‘lsa, o‘sha joyda dasturning ayrim bo‘limlarini qisqartirish hisobiga suzish darslariga soat ajratiladi. Xar bir turdagi mashg‘ulot organizmga, harakat ko‘nikmalarining shakllanishiga, harakat sifatlarini, avvalo tezkorlik va chaqqonlikni tarbiyalashda o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi, ma’naviy va irodaviy xislatlarni tarbiyalashda yordam beradi.

Ta’lim muassasalari jismoniy tarbiya dasturi asosida jismoniy tarbiya o‘qituvchilari jamoasi jismoniy tarbiya darslarining yillik rejasini ishlab chiqadilar. Jismoniy tarbiya darslari yillik rejasi har bir ta’lim bosqichi uchun alohida tuziladi. Boshlang‘ich sinflar uchun alohida, o‘rta sinflar uchun alohida va yuqori sinflar uchun alohida reja tuzilib, reja mazmunini talabalar yoshi va jismoniy rivojlanishi hamda qiziqishlariga muvofiq sport turlari tashkil etadi. Boshlang‘ich sinflarda asosan harakatli o‘yinlar va gimnastika mashg‘ulotlari bo‘lsa, o‘rta sinflarda sport o‘yinlari va engil atletika mashqlardan foydalaniladi, yuqori sinflarda esa sport o‘yinlari bilan birga kurash va suzish mashg‘ulotlari qo‘llaniladi. Yillik rejaga asosan chorak rejalari tuzilib, chorak rejalar mazmunini shu chorakda o‘tiladigan o‘quv materiallari tashkil etadi. Chorak rejalarga muvofiq dars rejalari tuzilib, har bir darsda o‘òiladigan o‘quv mashg‘ulotlari mazmuni yoritiladi. Dars rejalariga muvofiq dars bayonlari yoziladi. Dars bayonlarida har bir darsdagi o‘quv materiallari keng yoritiladi va uslubiy tavsiyalar, uyga vazifalar mazmuni talqin etiladi.
Jismoniy tarbiya dasturida talabalarni yosh xususiyatlari hamda jins xususiyatlarini hisobga olgan holda jismoniy tayyorgarlik va jismoniy rivojlanish darajalarini nazorat qilish me’yorlari beriladi, nazorat darslari xar bir chorak so‘ngida o‘tkaziladi. Ta’lim muassasalari jismoniy tarbiya dasturida jismoniy tarbiyadan talabalar kun tartibidagi jismoniy tarbiya tadbirlari hamda sinfdan tashqari ishlarda jismoniy madaniyat, umumiy jismoniy tayyorgarlik va

29
sport to‘garaklari ish faoliyati maqsadi va vazifasi hamda mazmuni ham keng yoritiladi.

Jismoniy tarbiya nazariy ma’lumotlarning vazifasi talabalarga jismoniy madaniyat va sport soxasida zarur bilimlarni berish, jismoniy mashqlar ahamiyatini tushuntirish, gigienik qoidalarni o‘rgatish va ularni qo‘llay olish malakasini berish. Ta’lim muassasalari talabalarning harakat rejimi bolalarning sog‘ligini saqlash va mustahkamlashda, xar tomonlama jismoniy rivojlanishda faol harakat rejimi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Jismoniy mashqlardan oqilona foydalanish ta’sirida inson muskullari kuchli, chaqqon, aniq harakatli bo‘ladi, butun organizm esa tashqi muhitning har xil ta’siriga yaxshi moslashadi. Bolaning yoshiga xos tabiiy harakat ehtiyojini, katta harakat faolligini rag‘batlantirish va to‘g‘ri yo‘lga solish, harakat tartibini yaratishi lozim. Jismoniy mashg‘ulotlarning gigienik qoidalari - har qanday jismoniy mashg‘ulot sanitariya-gigiena talablariga rioya qilingan holda o‘tkazishi kerak. Bu talablar quyidagilar: mashg‘ulotlar joyining gigienik jihatdan mos bo‘lishi, tegishli jihozlar, inventar, maxsus ust-bosh va oyoq kiyimning mavjudligi.

2.2. Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari kasbiy tayyorgarliklarini tashkil etish
Hozirgi vaqtda Oliy ta’lim tizimida muhim tarixiy vazifani amalda to‘laroq hal etish-mamlakatimiz xalq xo‘jaligiga yuqori malakali va bilimdon mutaxassislar etkazib berish masalasi hal etilmoqda. bu sohada mutaxassislar tayyorlashni rejalashtirishda yaxshi tajribalar orttirilgan, hozir xalq xo‘jaligining hamma sohalarini fan, madaniyat va san’at mutaxassislari bilan ta’minlash rejali ravishda amalga oshirilmoqda. Oliy ta’lim va xalq xo‘jaligining o‘sib borayotgan talabini va kelajagini hisobga olib ish ko‘rmoqda. Buning uchun Oliy o‘quv yurtlarining professor o‘qituvchilari tarkibi ta’limining to‘rt shartiga; o‘z fanini a’lo darajada bilish, o‘z kasbini jonu-dilidan sevish va talabalarda ham shu fanga muhabbat uyg‘otish, sinab ko‘rish va amaliy ishlarni hozirgi davr

30
talablari asosida uyushtirish, chuqur bilimga ega bo‘lishga rioya qilib kelmoqdalar.

Endigi asosiy vazifa tayyorlanayotgan mutaxassislarning‘ sifatini yanada yaxshilashga, ularni ijodiy fikrlovchi va tashabbuskor mutaxassislar qilib tarbiyalashga erishishdan iboratdir. Bu o‘z navbatida talabalarni ta’lim berishni talab qiladi.
Talabalar oliy o‘quv yurti dargohiga qadam qo‘yishlari bilan o‘zlari tanlagan sohalari, mutaxassisliklari bo‘yicha fanlarning sirlarini sabr-toqat va matonat bilan o‘zlashtiradilar. Bunda auditoriyalarda o‘tiladigan ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarda faollik ko‘rsatish hamda mustaqil ishlashni to‘g‘ri uyushtira olish hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Talaba uchun har bir daqiqa g‘animatdir.
Oliy o‘quv yurtlarining o‘quv-tarbiya ishlaridagi asosiy kamchilik sifatida ulgurmovchilik ko‘zga tashlanadi. CHunki ayrim talabalar o‘z qobiliyatlariga mos keluvchi kasbni to‘g‘ri tanlay olmasdan tasodifiy ravishda Oliy ta’limlarga joylashib qolib, so‘ngra o‘qishni tashlab ketishga majbur bo‘ladilar yoki uni bir amallab bitiradilar. So‘ngra ular belgilangan joyga ishga bormasdan engil va oson ish axtaradilar.
Bunda ayrim abiturientlar Oliy ta’limga kirganlaridan keyin o‘qituvchilar, yaxshi o‘qiydigan talabalar yordamiga tayanib, ter to‘kib o‘qimasalar, u holda o‘zi o‘qib turgan oliy dargoh bilan xayrlashib qolishi muqarrar ekanligi qayd etib o‘tiladi. Bunday holda bir kishidan emas, balki ikki kishidan ajralib qolinadi: noo‘rin kirib qolib, birinchi qiyinchiliklar yuz berishi bilan haydalib ketgan talaba va attesstatsiyalarni muvaffaqiyatli topshirib, ba’zi sabablarga ko‘ra konkursdan o‘ta olmay qolgan abiturient.
Demak, o‘rta maktabda ham, Oliy ta’limda ham fanlarni to‘la o‘zlashtirish zamon talabi bo‘lib qolmoqda. Buning uchun hamma ishlarni ilmiy asosda tashkil etish zarur. Hozirgi vaqtda professor-o‘qituvchilar, va o‘quvchi va talabalarning o‘quv jarayonini jadallashtirish borasida katta ishlar amalga

31
oshirilmoqda. Lekin bular qayta qurish bobidagi muhim ishlarning boshlanishidir, xolos.

Hamma ishni, jumladan o‘quv jarayoni bo‘lib, ishlab chiqarish, madaniyat, san’at va ularning kelajak taraqqiyoti bilan bevosita qiziqish, o‘quv-uslubiy va
texnika vositalaridan foydalanishni takomillashtirib borish, o‘quv jarayonini to‘g‘ri rejalashtirish, ilmiy ishlarni rivojlantirib borish, ilmiy pedagogik
mutaxassislarning malakasini oshirib borish, mutaxassislardan o‘rinli foydalanish, talabalarning ish sharoiti, dam olish va har xil jamoat ishlariga ishtirokini mukammallashtirib borish kabilarni o‘z ichiga oladi.
Unda boshqa qator muhim masalalar bilan bir qatorda, tajribaxona asbob-uskunalari, ko‘rgazmali qurollar va ta’limning texnik vositalaridan keng foydalanib ish ko‘rish, barcha jabhalarda kompyuter, mikrokompyuterdan foydalanish va ilmiy tadqiqotlarga joriy etishni qisqa vaqt ichida yo‘lga qo‘yish alohida qayd etib o‘tilgan.
Bu amaldagi mavjud an’anaviy o‘qish usullari va shakllaridan voz kechish kerak, degan ma’noni bermaydi. Aksincha, oliy o‘quv yurtlaridagi va ayrim tajribali olimlarning ishlariga tayangan holda, o‘quv jarayonida ilmiy hayot va jamoat ishlarini boshqarish sohalaridagi tadbirlarini takomillashtirib va mukammallashtirib borishni ko‘zda tutadi. O‘quv jarayonini boshqarishning samaradorligi uning qanchalik to‘g‘ri va oqilona rejalashtirilganligi bilan o‘lchanadi. Buni to‘g‘ri hal etishda o‘qish jarayonining grafik jadvallari bir muncha engillik tug‘dirishi mumkin.
O‘quv jarayonini muvaffaqiyatli va serunum tashkil etishda o‘qituvi va talabalarning mehnat faoliyatlarini chuqur o‘rganish muhim rol o‘ynaydi.
O‘quv jarayonini ilmiy asosda tashkil etishda uning psixologik-fiziologik tomonini tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarni o‘zlashtirishda talabalarning eshitish, ko‘rish, fikrlash xususiyatlarining qay darajada ekanligi, bunga muvofiq ravishda sarf bo‘ladigan mehnat alohida hisobga olinishi kerak. Shuning uchun o‘quv rejasini tuzishda va ulardagi fanlarni dars jadvallariga joylashtirishda har tomonlama o‘ylab ish

32
yuritish maqsadga muvofiqdir. O‘qitish jarayonining fiziologik asosi sifatida reflekslar va signallar tizimlari haqidagi, oliy nerv faoliyati haqidagi ta’limotlar foydalaniladi. Oliy nerv faoliyati haqidagi ta’limotga ko‘ra, kishida ruhiy o‘zgarish va taassurot tashqi muhit natijasida yuz beradi va ichki faoliyat bilan o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Fiziologik va ruhiy jihatdan o‘qitish nazariyasining asosi Oliy ta’limda o‘qitish jarayoni uchun ham asos qilib olinadi hamda refleks va signallarga oid yangi tekshirishlar asosida to‘ldirib boriladi.

Reflekslar shartli va shartsiz deb ikki turga bo‘linadi. Shartli refleks odam va hayvonlarga xosdir. Ularda doimiy ravishda ta’sir va javob reaksiyasi mavjud bo‘ladi. Shartli refleks tashqi muhit ta’siri bilan yuz bergan o‘zgarishlarga moslashish asosida paydo bo‘ladi.
Signal tizimlari ikki qismdan iboratdir: birinchi signal tizimi kishining ko‘rish, eshitish, sezish, idrok etish va boshqa shartli qabul qilish a’zolarida aks etadi. Kishining ruhiy faoliyatida ikkinchi signal tizim muhim rol o‘ynaydi. Chunki u nutq va yozuv bilan bog‘liqdir. Ikkinchi signal tizimi birinchi signal tizimi bilan chambarchas bog‘liq va undan kelib chiqadi. Birinchi signal tizimi borliqning kishi organlariga ta’siri orqali hosil bo‘ladi. Masalan, ko‘rish va eshitish natijasida miyamizda hosil bo‘luvchi obrazlar birinchi signal tizimidir.
O‘qish jarayonini tashkiliy va uslubiy shakllardangina iborat bo‘lib qolmasdan, u keng va ko‘p qirralidir: o‘quv rejalari, o‘quv dasturlari, dars jadvallari, reyting sinovlar, maslahatlar, attesstatsiyalar, turli xil tajriba va boshqa shu kabilari ham qamrab oladi. Uning har bir bo‘lagi o‘z mazmuni va yo‘nalishiga egadir. Hozirgi vaqtda Oliy ta’lim oldida shakl va mazmuni birga qo‘shib borishning samarali yo‘llarini izlab topish va uni o‘qish jarayoniga joriy qilish vazifasi turibdi. Ana shunday imkoniyatlardan biri o‘qitish jarayonini ilmiy asosda tashkil etishdan iborat bo‘lib, u g‘oyaviy jihatdan mustahkam, har tomonlama taraqqiy etgan, mustaqil fikr yurita oladigan yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlab etkazish uchun xizmat qilishi lozim.
O‘quv rejasi davlat xujjati bo‘lib, o‘quv ishlari tartibi, mazmuni, shakllarini aniq belgilab berishda, shuningdek, talabalarning bilimini nazorat qilish hamda

33
baholashda alohida ahamiyatga egadir. O‘quv rejasida ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar, attesstatsiya sessiyalari, bitiruv malakaviy ishlari, ta’til singarilarni olib borish va o‘tkazishning muddatlari aniq ko‘rsatiladi. O‘quv rejasiga muvofiq boshlang‘ich kurslarda ko‘proq umumiy fanlar o‘qitiladi, yuqori kurslarda esa mutaxassislik bo‘yicha ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Masalan, filologiya fakultetlarida boshlang‘ich kurslarda tilshunoslikka kirish, ruhshunoslik, pedagogika, mantiq, chet tillari, mutaxassislikka kirish, adabiyotshunoslikka kirish singari fanlar o‘tilsa, yuqori kurslarda o‘quv dasturidan til va adabiyotga bevosita taalluqli sintaksis, o‘zbek adabiy tilining amaliy stalistika, adabiyot nazariyasi, maxsus kurslar va seminarlar, pedagogik va ishlab chiqarish jarayonlari ko‘proq o‘rin oladi.

O‘quv rejalari hamma o‘quv yurtlari uchun bir hilda emas, chunki ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, o‘quv muddatini belgilashda hisobga olinadi. Shunga muvofiq o‘qiladigan fanlar, attesstatsiyalar, sinflar va kurs ishlari miqdori semestrlar bo‘yicha aniq belgilab chiqiladi.
Har bir student uchun darsxona o‘tiladigan bir kunlik ma’ruza, amaliy mashg‘ulotlar va mustaqil ishlar uchun 10 soat vaqt mezon hisoblanadi. Shanba kuni bundan kamroq bo‘lishi mumkin. Demak, bir hafta o‘rtacha 50-56 soat vaqt sarf etilish lozim. I-II kurslarda ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarga 5 soat, mustaqil tayyorlanishga 5 soat, yuqori kurslarda esa 4-6 soatga to‘g‘ri kelishi tabiiy xoldir. Bir kunda o‘tilgan darslarning dastlabki soatlari serunum, sermahsul o‘quv soatlari hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda amalda qo‘llanib kelayotgan o‘quv rejalari, politexnik mutaxassislik bo‘yicha umumiy o‘quv soatlari quyidagicha ajratiladi, nazariy ilmiy darslarga-54%, ishlab chiqarishga moslab tayyorlashga-6%, ta’tillarga (mehnat semestrlari bilan birgalikda)-10%.
Har bir fakultet uchun o‘quv rejalari tuziladi. Mutaxassis va Magistr o‘quv rejasida o‘qiladigan fanlar bo‘yicha ma’ruzalar, amaliy mashg‘ulotlar, maxsus kurslar, maxsus seminarlar, kurs va bitiruv malakaviy ishlari, pedagogik va ishlab chiqarish tajribalari, attesstatsiya va reyting sinovlar muntazam ravishda

34
aniqlab beriladi, o‘quv rejasi tuzib bo‘lingach, muhokama etiladi va tasdiqlanadi. Tasdiqlangan o‘quv reja uzoq yillargacha amalda qo‘llanib boriladi. Lekin o‘qish jarayonida ba’zi o‘zgartirishlar kiritish mumkin va bu o‘zgartirishlar kafedra va fakultetning tavsiyasi bilan universitet ilmiy kengashida tasdiqlangandan so‘ng kuchga kiradi.

Jumladan, yangi o‘quv rejalari va dasturlarini qayta ko‘rib chiqish, ularni davr talabiga moslab qayta tuzib chiqish lozimligi ko‘rsatib o‘tilgan.
O‘quv rejasidagi har bir fan o‘zining o‘quv dasturiga ega bo‘ladi. Dasturlarni olimlar va tajriba o‘tkazuvchi o‘qituvchilar tuzishi mumkin. Dasturlar ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarni olib boruvchi olim-pedagoglar tomonidan tayyorlangani ma’qul. Chunki o‘quv rejasining mohiyatini faqat auditoriya bilan muloqotda bo‘lgan mutaxassisgina to‘la ochib bera olishi mumkin. Dastur qisqagina so‘z bilan boshlanib, so‘ngra bir necha boblaryoki bo‘limlarga ajraladi. Har bir bob yoki bo‘limda alohida o‘tiladigan mavzular va kichik mavzular berilib, oxirida zaruriy va qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxati keltiriladi.
Dasturda fanlar bob, qism va bo‘limlarga ajratilib, har bir mavzu bo‘limlarga bo‘linadi, har bir bob, bo‘lim yoki qismdan so‘ng foydalanishi lozim bo‘lgan adabiyotlar alfavit tartibida keltiriladi. Bu o‘qituvchining ma’ruzalarga va amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rishini osonlashtiradi. Shuni alohida qayd etish lozimki, dasturda beriladigan adabiyotlar ham o‘qituvchi, ham talabaga mo‘ljallangan. “Mutaxassislikka kirish”, “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”, “O‘zbek dialektologiyasi”, “O‘zbekiston tarixi”, “Siyosiy iqtisod” kabilar shular jumlasidandir. Shuning uchun o‘qituvchilar dasturdagi adabiyotlarning bir qisminigina talabalarga mustaqil ishlash uchun tavsiya etishlari lozim.Ma’ruza va ayrim amaliy mashg‘ulotlar jadvali bir semestrda o‘tiladigan fanlar yuzasidan tuziladi. Unda yarim yillik soatlar hisobga olinib, haftalarga bo‘linadi. Shuning uchun, har bir semestr bo‘yicha o‘tilishi lozim bo‘lgan soatlarni muntazam ravishda jadvalga joylatirish va o‘tish tabiiy xol hisoblanadi.

35
3.Bob. Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari ksbiy

faoliyatlarining mazmuni
Jismoniy tarbiya, jismoniy madaniyat mutaxassisi kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va umumta’lim maktablari pedagog jismoniy tarbiya o‘qituvchisi faoliyatida o‘quv mashg‘ulotlari tashkil etish vosita va uslublari uslubiyotini qamrab olgan fan yo‘nalishidir.
Jismoniy tarbiya, jismoniy madaniyat mutaxassisi ta’lim obekti kasb-hunar kollejlari akademik litseylar va umumta’lim maktablari, maktabdan tashqari muassasalarining o‘quvchilari, jismoniy tarbiya jarayoni.
Jismoniy tarbiya, jismoniy madaniyat mutaxassisi psixologik-pedagogik umumkasbiy va maxsus tayyorgarligiga muvofiq quyidagi faoliyatni olib boradi.

1. 
   Ta’lim faoliyati: kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar,
   

umuta’lim maktablari jismoniy tarbiya, jismoniy madaniyat o‘qituvchisi .

2. 
   Tarbiya faoliyati: maktabdan tashqari muassasalarda ta’lim va tarbiyaviy ishlar olib borish.
   

2. 
   Ilmiy tadqiqot faoliyati: ilmiy tadqiqot muassasalarida kichik ilmiy hodim vazifasini bajarish.
   

2. 
   O‘quv uslubiy faoliyat: ta’lim boshqarmasida uslubiy yo‘riqchi vazifasini bajarish.
   

Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat mutaxassisi faoliyati imkoniyatlari.

1. 
   Tashkiliy ishlar: maktabdan tashqari ta’lim muassasalarida, madaniyat va istirohat bog‘larida, mahallalar va yashash joylarida aholini sog‘lomlashtirish va jismoniy tarbiya tadbirlari olib borish.
   

2. 
   Boshqaruv faoliyati: Respublika viloyat va tuman sport qo‘mitalari va sport jamiyatlarida faoliyat ko‘rsatish.
   

SHuningdek bakalavr oliy ta’lim, o‘rta maxsus ta’lim hamda malaka oshirish, va kadrlarni qayta tayyorlash muassasalarida qayd etilgan tartib asosida faoliyat ko‘rsatish mumkin. Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat bakalavri quyidagi magistratura yo‘nalishlari bo‘yicha kamida 2 yil ta’lim olishi mumkin.

36
Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat bakalavri kasbiy tayyorgarligiga quyidagi talablar qo‘yiladi.
Bakalavr quyidagi vazifalarni bajarish kerak. Gumanitar va ijtimoiy iqtisodiy fanlar asoslarini bilishi dunyo qarashini shakllantiruvchi bilimlar tizimini egallash davlat siyosati masalalarini o‘rganishi iqtisodiy masalalar va jarayonlarni mustaqil tashkil etishi.
Vatan tarixini bilishi, milliy va insoniy qadr qimmatlar masalalarida o‘z fikrlariga ega bo‘lishi va ularni ilmiy asoslay olishi milliy mustaqillik g‘oyalariga asoslangan o‘z dunyo qarashlariga ega bo‘lishi. Tabiatda va jamiyatda bo‘ladigan jarayonlar va o‘zgarishlar haqida tushunchaga ega bo‘lishi. Tabiat va jamiyatni rivojlanishi haqidagi bilimlarni bilishi va ulardan ilmiy asoslangan holda kasbiy faoliyatda foydalani olishi. Insonning insonga jamiyatga va atrof muhitga munosabatini boshqaruvchi huquqiy va ma’naviy bilimlarni bilishi va ularni kasbiy faoliyatini hisobga olish.
Mazkur yo‘nalish bo‘yicha raqobat bardosh darajada umumiy kasbiy tayyorgarlikka ega bo‘lish. Mustaqil ravishda o‘z bilim doirasini kengaytirishi va takomillashtirishi hamda kasb faoliyatini ilmiy asosda tashkil etish. Sog‘lom turmush tarzi haqida ilmiy tushunchaga ega bo‘lishi jismoniy kamolotga erishishi malaka va ko‘nikmalarni egallay olishi kerak.
Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat bakalavri mamavzutika, inshakltika va axborot texnologiyalari bo‘yicha quyidagi texnologiyalariga ega
bo‘lishi kerak.Matemtik nazariya orqali dunyoni bilish.Axborot texnologiyalarining jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati. Yangi inshaklsion texnologiyalardan ta’lim jarayonida foydalanish shakllari. Bakalavr mamavzutik tahlil geometriya va matematik statistika uslublari va tushunchalari bilishi.
Pedagogik dastur vositalari, kompyuter texnologiyasi vositalaridan foydalana olishi kerak. Shuningdek jismoniy tarbiya va sportga son va sifat ko‘rsatkichlarini ahamiyati. Jismoniy tarbiya va sport jarayonini kompyuter texnologiyalari hamda yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish tajribalariga ega bo‘lishi kerak. Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat

37
bakalavri anatomiya, odam fiziologiyasi, bioximiya, ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish, yosh fiziologiyasi va gigiena fanlari bo‘yicha quyidagi tushunchalarga ega bo‘lishi kerak.

Anatomiya fanining asosiy tushunchalari, inson shaxsining tabiatdagi o‘rni, insonning fiziologik xususiyatlari, jismoniy harakatlar mexanikasi, modda almushinuvining bioximik asoslari, atrof muhitning dolzarb muammolari va insonning yosh fiziologiyasi va umumiy va shaxsiy gigienasi talablari. Shuningdek bakalavr anatomik tadqiqotlar uslublari, inson tuzilishi va tayanch harakat apparati xususiyati, muskul to‘qimalari, ichki organlar, yurak qon-tomir tizimi, ichki sekretsiya organlar, organizm o‘zgarishining yosh va jins xususiyatlari, jismoniy tarbiya jarayonidagi bioximik va o‘zgarishlar iqlim sharoitlari va tabiat omillarining jismoniy rivojlanishga ta’sirini bilishi va ulardan foydalanishi kerak.
Jismoniy tarbiya jarayonida anatomiya qon tizimi va qon aylanishi xususiyatlari, bioximik nazorat, kasbiy javobgarlik, ekologik huquq, shaxsiy va jamoat gigienasiga rioya qilish tajribalariga ega bo‘lishi kerak.
Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat bakalavri psixologik va pedagogik fanlari bo‘yicha pedagogik taraqqiyotining asosiy qonuniyatlari O‘zbekistonda va rivojlangan mamlakatlarda tlim tizimi va jismoniy tarbiya o‘qituvchilari kasbiy faoliyatida psixologik tayyorgarlik, ta’limning yangi va asosiy texnologiyalari hamda inson ma’naviyati tushunchalariga ega bo‘lishi kerak.
SHuningdek bakalavr quyidagi bilimlarni egallagan bo‘lishi va ulardan tarbiya jarayonida foydalani olishi kerak.Ta’lim va tarbiya tamoyillari, didaktika qonuniyatlari oilada, ta’lim muassasalarida, milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash uslublari, ta’lim va tarbiya jarayonlarini boshqarish, sharq mutafakkirlarini tarbiyaviy meroslari hamda qur’on va hadisning ma’naviy va tarbiyaviy mohiyati, pedagogikadan yangi texnologiyalar, pedagogik mahorat, pedagogik tajriba, o‘qitishning texnik vositalaridan foydalanish, nutq madaniyatiga ega bo‘lish, shaxs psixologiyasi, psixologik holatlar, tadqiqot usullari, bolalarning har xil yosh davridagi psixologiyasi, bolaning psixologik rivojlanish

38
qonuniyatlari, ta’lim va tarbiyaning psixologik xususiyatlari, o‘quvchilarning o‘quv mashg‘ulotlaridagi psixologik holatlarning xususiyatlari, ta’lim jarayonida psixologik rivojlanishning asosiy qonuniyatlari.

Bolalarning psixologik rivojlanishini mustaqil nazorat qilish, psixodiagnostik vositalarini baholash usullarini egallash, psixologik, pedagogik tahlil vazifalarini hal etish, o‘quvchilar hissiy holatlarini tahlil etish, o‘quvchilarning yosh va psixik holatlarini hisobga olgan holda yakkama-yakka shug‘ullanish, aqliy rivojlanish mezonlaridan foydalani hamda aqliy rivojlanishining samarali shartlarini tanlay bilish, o‘quvchilarni hamkasabalarni va ota-onalarni, psixologik muammolar bo‘yicha yordam berish, aqliy rivojlanish darajalarini aniqlay bilish hamda psixologik tahlillar olib borish.
SHu bilan birga bakalavr o‘quvchilar va ota-onalar bilan ta’lim va tarbiyaviy ishlarni olib borishni rejalashtirish va tashkil etish, milliy istiqlol g‘oyalarini yakka va jamoa faoliyati bilan amalga oshirish, yangi pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda o‘quv jarayonini tashkil etish, tlim tarbiya jarayonini boshqarish va o‘quv uslubiy qo‘llanmalar tayyorlash, ularni o‘quv jarayoniga tadbiq etish, o‘quvchilar malaka va ko‘nikmalarini hamda bilimlarini nazorat qilish tajribalariga ega bo‘lish kerak.

3.1. Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarining kasbiy
tayyorgarliklarini asoslari
Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat bakalavri kasbiy mutaxassislikka erishish uchun quyidagi fanlarni mukammal o‘zlashtirishga ega bo‘lishi kerak. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti fani bo‘yicha, O‘zbekistonda jismoniy tarbiya tizimi, jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyatning me’yoriy xujjatlari, jismoniy tarbiyaning nazariy asoslari, jismoniy tarbiya maqsad va vazifasi, jismoniy tarbiyani o‘rganadigan tabiiy va aniq fanlar, ijtimoiy iqtisodiy fanlar va mutaxassislik fanlari, jismoniy tarbiya va sportda ilmiy tadqiqotlar olib borish, jismoniy tarbiyaning umumiy tamoyillari, jismoniy tarbiya va vositalari, tabiat omillari, chiniqish muammolari, jismoniy mashqlar texnikasi, jismoniy

39
tarbiyada ta’lim tamoyillari, jismoniy tarbiyada ta’lim usullari, jismoniy mashqlarga va harakatlarga o‘rganish, harakat, malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish, jismoniy fazilatlarni rivojlantirish, jismoniy tarbiyaning boshqa tarbiyalar bilan aloqasi.

Jismoniy tarbiya uslubiyoti, maktabgacha yosh bolalar jismoniy tarbiyasi maqsadi va vazifasi, maktabgacha yosh bolalar jismoniy tarbiyasi vositalari, maktabgacha yosh bolalarni jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari shakllari, maktabda jismoniy tarbiya maqsad va vazifasi, jismoniy tarbiya o‘qituvchisining ish hujjatlari, jismoniy tarbiya jarayonida tibbiy nazorat, jismoniy tarbiya tadbirlari rivojlantirish va tashkil etish, jismoniy tarbiya darslari, jismoniy tarbiyadan sinfdan tashqari ishlar, yashash joylarida oilada sportni tashkil qilish, jismoniy tarbiya rivojlantirishni baholash va nazorat qilish, “Alpomish va Barchinoy” testlari kasb hunar kollejlari va oliy o‘quv yurtlarida jismoniy tarbiya tadbirlari. Ishlab chiqirish korxonalari va qishloq xo‘jaliklarda jismoniy tarbiya tadbirlari, kasalxonalarda va dam olish joylarida jismoniy tarbiyani tadbirlari.
Sport trenirovkasi. Trenirovka mashg‘ulotlari. Texnik va taktik tayyorgarlik. Jismoniy tayyorgarlik, nazariy tayyorgarlik, umumiy va maxsus tayyorgarlik, trenirovka va davrlari, o‘quv va yig‘in mashg‘ulotlarini rejalashtirish, sportga saralash, sport shaklsi, sportda yuksak natijalarga erishish, amaliy jismoniy tayyorgarlik.
Jismoniy tarbiya ta’rixi. Dunyo halqlarining shuningdek Turkiy halqlarining jismoniy madaniyati tarixi, uning rivojlanishi va taraqqiyoti o‘zbek halqlari jismoniy madaniyat tarixi milliy sport turlarini shakllanishi va rivojlanishi, sharq mutafakkirlarining jismoniy madaniyat haqidagi ta’limoti O‘zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sport rivojlanishi va taraqqiyoti.
Jismoniy tarbiya tashkil etish va boshqarish O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport tizimi. O‘zbekiston jismoniy tarbiya va sportni boshqarish milliy jismoniy tarbiya va sport qo‘mitasi. Milliy oliniada sport qo‘mitasi. Halqaro sport tashkilotlari va uyushmalari. Havaskorlik va professional sport uyushmalari, sport marketingi, sport menedjmenti.

40
Gimnastika va uni o‘qitish uslubiyoti, gimnastikani shakllanishi va rivojlanishi, o‘zbekiston jismoniy tarbiya tizimida gimnastikaning tutgan o‘rni, gimnastik harakatlar atamalari. Gimnastika mashg‘ulotlarida jarohatlanishni oldini olish, ta’lim muassasalarida gimnastika darslarini tashkil etishni rejalashtirish va boshqarish.

Saf mashqlari. Umumrivojlantiruvchi mashqlar. Osilishlar va tayanishlar muvozanat saqlash mashqlar, uloqtirishlar. Oddiy sakrashlar, erkin mashqlar, akrobatika, ommaviy gimnastika harakatlari. Dastakli otda tayanish mashqlari, qo‘sh cho‘pda tayanish mashqlari, yakkacho‘p va halqalarda osilish mashqlari. Gimnastika bo‘yicha sport musobaqalarini tashkil etish va boshqarish. Gimnastika musobaqalarida hakamning gimnastika trenirovkalarini tashkil etish va boshqarish. Gimnastik mashqlar o‘rgatish uslubiyoti. “Alpomish va Barchinoy” test sinovlarida gimnastik mashqlar. Gimnastikada ilmiy uslubiy ishlarni tashkil etish.
Engil atletika va uni o‘qitish uslubiyoti. Engil atletikani shakllanishi va taraqqiyoti. O‘zbekiston jismoniy tarbiya tizimida tutgan o‘rni. Engil atletika mashqlarining texnikasiga o‘rgatish. Engil atletika darslarini tashkil etish. Engil atletikachilarning umumiy va maxsus tayyorgarligi. Engil atletika sport trenirovkalarini tashkil etish. Ta’lim muassasalarida engil atletika mashqlariga o‘rgatish uslubiyoti. Qisqa masofaga, uzoq masofaga, o‘rtacha masofaga yugurishlar. To‘siqlar osha yugurish, estafeta yugurishlari va kross yugurishlar. Nayza va lappak granata, to‘p uloqtirish, yadro itqitish, uzunlikka va balandlikka sakrash. Engil atletika mashg‘ulotlarini rejalashtirish va o‘tkazish uslubiyoti. Engil atletika mashg‘ulotlarini tashkil etish va boshqarish. Engil atletika va hakamlik. Engil atletika musobaqalarining hujjatlarini tuzish.
Sport o‘yinlari va harakatli o‘yinlar va ularni o‘qitish uslubiyoti. Sport va harakatli o‘yinlarni shakllanish tarixi. Sport va harakatli o‘yinlarni O‘zbekiston jismoniy tarbiya tizimida tutgan o‘rni. Ta’lim muassasalarida sport va harakatli o‘yinlar mashg‘ulotlarini tashkil etish. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarda va ommaviy jismoniy tarbiya tadbirlarida sport va harakatli o‘yinlarni o‘tkazish.

41
Basketbol, Voleybol, Futbol o‘yinlari texnika va taktikasini o‘rgatish. Harakatli o‘yinlarni pedagogik mohiyati. Milliy harakatli o‘yinlar, sport o‘yinlari, musobaqalarini tashkil etish hakamlik, musobaqa hujjatlari.

Suzish va uni o‘qitish uslubiyoti: suzish usullarini rivojlanishi, suzish sportini O‘zbekiston jismoniy tarbiya tizimida tutgan o‘rni, ta’lim muassasalarida suzish mashg‘ulotlarini tashkil etish, suzish harakatlariga o‘rgatish, sportcha suzish usullari, erkin suzish, chalqancha suzish, delfin, bross suzish usullari texnikasi, suzish harakatlariga o‘rgatish uslubiyoti, suzish usullarida start va burilishlar texnikasi, amaliy suzish usullari, suvga sakrash, suv ostida suzish, indrom suzish, suv polosi, uzoq masofaga suzish, amaliy suzish, usullariga o‘rgatish texnikasiga cho‘kayotganda qutqarish usullari, tibbiy yordam, suzish bo‘yicha musobaqalar tashkil etish, hakamlar vazifasi, musobaqalar hujjatini tuzish.
Milliy kurash usullari va ularni o‘qitish uslubiyoti: O‘zbek milliy kurash usullarini shakllanishi va rivojlanishi milliy kurash usullarini O‘zbekiston jismoniy tarbiya tizimida tutgan o‘rni. Ta’lim muassasalarida kurash mashg‘ulotlarini tashkil etish, kurash mashg‘ulotlarida olgan jarahatlarni davolash. Kurash usullari texnikasiga o‘rgatish uslubiyoti. Hujum texnika va taktikasi, milliy kurash usullari bo‘yicha musobaqalar tashkil etish. Hakamlik qilish. Musobaqa hujjatlarini tashkil qilish.
Musiqiy ritmik tarbiyaning maqsad va vazifasi. Jismoniy tarbiya jarayonida musiqiy ritmik tarbiyaning o‘rni ta’lim muassasalarida musiqiy ritmik gimnastika mashg‘ulotlari. Musiqa jo‘rligida bajariladigan harakatlar texnikasi. Ritmik gimnastika harakatlariga o‘rgatish. Musiqa ritmik gimnastikani yoshlarni ma’gnaviy va jismoniy tarbiyasidagi vazifasi.
Sayyohlik va uni o‘qitish uslubiyoti. O‘zbekistonda sayyohlikni rivojlanishi. Sayyohlik turlari. Sayrlar, ekskursiyalar, o‘lkashunoslik, ma’naviy va ma’rifiy sayohatlari. Sport sayyohlik turlari. Ta’lim muassasalarida sayyoh yurishlarga o‘rgatish. Sayyohlik yurishga, harakat va malakalarini shakllantirish,

42
sayyoh yurishlarda yo‘nalishlarini aniqlash, texnikasiga o‘rgatish. Sayyohlik yurishlarida amaliy jismoniy tayyorgarlik, jismoniy fazilatlarni rivojlantirish.

Jismoniy tarbiyaning tibbiy asoslari. Sport tibbiyoti maqsad va vazifasi. Jismoniy rivojlanishni nazorat qilish. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchilar organizmlarni o‘rgatish. Har xil yoshdagi va jinsdagi sportchilar organizmini tibbiy nazorat qilish. Sportga yo‘naltirish va saralash tadbirlari. Sportchilar sog‘lig‘iga salbiy ta’sir etuvchi omillar. Og‘ir jismoniy yuklamalarni organzmga ta’siri. Sportchilani qayta tiklanishi tadbirlari. Sportda jarohatlanishlarni oldini olish. Jarohatlanishda 1-tibbiy yordam ko‘rsatish. Nogiron sportchilarni tiklanish tadbirlari. Sport natijalariga iqlimni va atrof muhitni ta’siri.
O‘quvchi yoshlarni jismoniy rivojlanishini tibbiy nazorat qilish. O‘z-o‘zini nazorat qilish. Sog‘lom turmush tarzi, tibbiy guruhlarda jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarining tashkil etishi. Jismoniy tarbiyani fiziologik asoslari o‘quvchi yoshlarni kun tartibining fiziologik asoslari. Harakat faoliyati va jismoniy mashqlar ta’siri. Organizm imkoniyatlarini oshirishda jismoniy tarbiyani ahamiyati. Tabiat omillarining organizmga ta’siri. Chiniqish muolajalarining fiziologik asoslari.
Jismoniy mashqlarni fiziologik asoslari. Yomon odatlarni organizmga ta’siri. Harakat va malaka va ko‘nikmalarni fiziologik asoslari. Muskul kuchi chidamlilik, chaqqonlik, tezkorlik va egiluvchanlikni rivojlantirishni fiziologik asoslari. Jismoniy yuklamalarni organizmga ta’sirini fiziologik asoslari. Jismoniy tarbiya jarayonining tashkil etilishining fiziologik asoslari. Ommaviy jismoniy tarbiya va sog‘lomlashtirish tadbirlarini tashkil etishni fiziologik asoslari.
Jismoniy mashqlar gigenasi: Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishda gigienani ahamiyati. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishda shaxsiy va jamoat gigienasi talablariga rioya qilish. Sport jihozlari, sport inshootlari va sport kiyimlariga qo‘yiladigan gigienik talablar.

43
Ovqatlanish va dam olish gigienalari. Sog‘lom turmush tarzi va o‘z-o‘zini nazorat qilish.

Jismoniy mashqlar biomexanikasi jismoniy harakatlar biomexanikasini asoslari. Yugurish, yurish, velosipedda, chang‘ida, konkida yurish va yugurishlar biomexanikasi. Balandlikka va uzunlikka sakrash, uloqtirish, itqitish. Gimnastik harakatlar biomexanikasi. Kurash usullari. Sport o‘yinlari. Sayyohlik yurish. Jismoniy harakatlar biomexanikasi. Har xil sport turlari biomexanikasi. Jismoniy mashqlar va jismoniy harakatlar biomexanikasi, kinetikasi va dinamikasi.
Sport psixologiyasi: sport texnologiyasi fanini maqsadi va vazifasi. Jismoniy tarbiya va sport psixologiyasi ilmiy tadqiqotlar olib borish usullari. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchilar o‘quvchi talabalar, mashg‘ulotlarni psixologik asoslari. Jismoniy tarbiya darslari va mashg‘ulotlar olib borishni psixologik xususiyatlari. Sportga saralash va yo‘nalish tadbirlarini psixologik asoslari. Jismoniy tarbiya o‘qituvchilari va murabbiylar shaxsi va faoliyatini psixologik xususiyatlari. Jismoniy tarbiya o‘qituvchilari va murabbiylari kasb mahoratini oshirishni psixologik asoslari.

3.2. Jismoniy tarbiya va sport mutaxassisi kasbiy malakasini
oshirish talablari
Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat mutaxassisligi yo‘nalishi bo‘yicha quyidagi maxsus fanlardagi mukammal bilimga va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak.
Mutaxassislikka kirish: Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat bakalavri mutaxassisligini mazmuni. Jismoniy tarbiya o‘qituvchilari sport trenerlariva murabbiylari sport yo‘riqchilari kasbining maqsadi va vazifasi. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarini kasbiy faoliyati. Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarini kasbiy tayrgarliklari. Jismoniy tayyorgarlik, texnik, taktik tayyorgarlik, ruhiy tayyorgarlik, nazariy tayyorgarlik, ma’naviy va ma’rifiy tayyorgarlik, umumiy va maxsus tayyorgarlik.[101,165,209]

44
Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat mutaxassislarini ish hujjatlarini tuzish. Ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya tadbirlari. Yashash joylarida jismoniy tarbiya tadbirlari, ishlab chiqarish va sanoat korxonalari va qishloq xo‘jaliklarida jismoniy tarbiya tadbirlarini tashkil etish va boshqarish. Sport inshootlari va sport johozlaridan foydalanishni talab qoidalari, sport mashg‘ulotlarini tashkil etish va boshqarish. Sport turlari bo‘yicha o‘quv yig‘in mashg‘ulotlari o‘tkazish, sportga saralash va yo‘naltirish tadbirlarini tashkil etish.

Jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha milliy tadqiqotlar o‘tkazish, jismoniy tarbiya va sportga doir uslubiy qo‘llanmalar, tavsiyanomalar, yo‘riqnomalar, darsliklar, ilmiy maqolalar, tezislar tayyorlash va ishlab chiqish. Jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha qarorlar va farmonlar me’yoriy hujjatlar ishlab chiqish va tahlil etish. Ommaviy jismoniy tarbiya va sport tadbirlari tashkil etish va boshqarish. Maktabgacha muassasalarida kasalxona, dam olish maskanlarida jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarini tashkil etish va boshqarish.
O‘zbekistonda jismoniy tarbiyani tashkil etish va boshqarish. O‘rta Osiyoning qadimgi halqlari tarixida jismoniy madaniyat Sak, Massaget, So‘g‘diy, Xorazmiy, Toxar qabilalarining jangavor hayoti. Kushon, Eftolitlar, Parfiya, Baktriya davlatlarida harbiy jismoniy tayyorgarlik usullari. Grek, Makedon qo‘shinlari Eronliklar, Qora xitoylar, Arab bosqinchilari, CHingizxon qo‘shinlari, Rossiya istelochilariga qarshi xalq ozodlik kurashlari va xalq qahramonlari. Shiroq, To‘maris, Spitamen, Muqanna, G‘urak, Abu Muslim, Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik va boshqalar hayoti.
Temuriylar davrida harbiy jismoniy tayyorgarlik. Amir Temurning harbiy san’ati Temur tuzuklari. Amir Temurning davlat boshqaruvlari. Turkiy xalqlar tarixida milliy sport turlari va o‘yinlarining shakllanishi va rivojlanishi. Milliy urf-odatlar va an’analar. XX asr davomida O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportning taraqqiyoti O‘zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sport tizimi jismoniy tarbiya va sportning boshqaruv organlari. Jismoniy tarbiya va sport qo‘mitasi. Havaskorlik va professional sport uyushmalari. O‘zbekistonning

45
halqaro sport va halqaro olimpiya harakatida ishtiroki. O‘zbek sportchilarining halqaro sport musobaqalaridagi ishtiroki. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Vazirlar Mahkamasi, jismoniy tarbiya sportni irvojlantirish hamda ommaviylashtirish bo‘yicha buyruq, qaror, farmon va nizomlari. Jismoniy tarbiya sportni rivojlantirish bo‘yicha jamg‘arma va fondlarni tashkil etish. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish tadbirlari.

Sport trenirovkalarini nazariy asoslari: jismoniy rivojlanish, mashq ko‘rganlik, sport shaklsi. Sportchining tayyorgarligi. Jismoniy tayyorgarlik, texnik-taktik tayyorgarlik, nazariy tayyorgarlik. Sport trenirovkasi vositalari. Maxsus jismoniy mashqlar sport natijalariga iqlim sharoiti va atrof muhitni ta’siri. Trenirovka davrlarini rivojlantirish, tayyorgarlik, musobaqa va o‘tish davrlari. Sport mutaxassisligiga erishish. Boshlang‘ich davr, rivojlantirish va takomillashtirish davri, yuksak natijalarga erishish davri. Sportga yo‘naltirish va saralash tadbirlari. O‘quv yig‘in mashg‘ulotlarini tashkil etish. Sport bilan mustaqil shug‘ullanish. Sport bilan shug‘ullanishda to‘g‘ri ovqatlanish, dam olish, gigienik talablarga rioya qilish. Sport bilan shug‘ullanishda tibbiy nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish.
Hakamlikni nazariy asoslari: Sport turlari bo‘yicha musobaqalar tashkil etish va boshqarish. Tuman, shahar, viloyat, respublika miqyosidagi musobaqalar, halqaro musobaqalar, Qit’a va Jahon birinchiliklari, olimpiada o‘yinlari musobaqalari tartib qoidalari. Sport uyushmalari aro sport musobaqalari ishlab chiqarish sanoat korxonalari –ishloq xo‘jaligi ta’lim va tibbiyot tizimi, mudofaa va ichki ishlar uyushmalarini sport musobaqalari turlari mazmuni, maqsadi va jamoa birinchiliklari, an’anaviy sport musobaqalari, ochiq sport turnirlari. Musobaqalar nizomi. Musobaqalarga talabnoma berish tartibi. Musobaqalar bayonnomasini qayd etish. Musobaqalar o‘tkaziladigan inshootlarga qo‘yiladigan talablar. Musobaqalarni ommaviylashtirish. Axborot vositalari, tibbiy yordam, san’atkorlar, muxlis va jismoniy bilimlarni jalb etish. Musobaqalarni boshqarish, hakamlar tartibi, bosh hakam yordamchi hakamlar, maydondagi, gilamdagi hakamlar, orbitr referi, axborotchi hakam, vaqtni

46
nazoratchi hakam, kompyuter psixologiyasini boshqaruvchi hakam e’tirozlarini hal etuvchi hakam, sport turlariga muvofiq hakamlar tartibi va vazifalari. Musobaqalarda qur’a tashlash va saralash tizimlari. Aylanma va olimpiya tizimlari. Sport turlari bo‘yicha hakamlar tayyorlash tizimi. Hakamlik toifalari. Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat, sport mutaxassisliklarini hakamlik bo‘yicha tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish.

Kichik maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi: boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarini jismoniy tarbiyasi maqsadi va vazifasi. Jismoniy tarbiya vositalari, jismoniy tarbiya tadbirlari. Jismoniy tarbiya darslari. Jismoniy tarbiyada sinfdan va maktabdan tashqari ishlar. Yashash joylarida va oilada jismoniy tarbiya. Kuni uzaytirilgan guruxlarda jismoniy tarbiya. Boshlang‘ich
sinif o‘quvchilar, engil atletika, kross yugurishlari, gimnastika va xarakatli
o‘yinoarga o‘rgatish uslubiyoti.
Xarakatli o‘yinlar maqsadi va vazifasi. Xarakatli o‘yinlar turlari va
mazmuni. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini jismoniy rivojlanishini nazorat qilish
va baxolash. Jismoniy tarbiya jarayonida tibbiy nazorat. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini sportga yo‘naltirish va saralash. Jismoniy tarbiya ta’sirida organizimda bo‘ladigan ijobiy va salbiy o‘zgarishlar. To‘g‘ri qadu qomatni shakillantirish. Xarakat faoliyati sog‘lom turmush tarziga o‘rgatish.
Sport inshoatlari: Sport inshoatlari turlari va klassifikatsiyasi. Yopiq va
ochiq sport inshoatlari. Sport inshoatlariga qo‘yiladigan texnik sanitar va gigenik talablar. Sport inshoatlarining muxlis sig‘dirish xajmi va texnik xavfsizlik talablari. Sport inshoatlarining asosiy maydon, boshqaruv, axborat, qabulxona, yig‘ilishlar zali, mexmonxona, sanitar gigena xonalari va yordamchi xonalar. Sport inshoatlarini yoritilish, toza xavo bilan ta’minlanishi , yong‘in xavfsizligi va favqulotdagi xodisalarga tayyorgarlik talablari.
Sport o‘inlari: Voleybol, Basketbol, Qo‘l To‘pi, Tennis madonlari, futbol, Regbi, Beysbol, sporti stadionlari, Sport o‘yinlari maydonlarining xajmi. Ochiq sport arenalari va yopiq sport arenalari. Qishki sport zallari va ularga qo‘yiladigan talablar. Muz sport saroylari. Sport zallari va ularga qo‘yiladigan

47
talablar. Gimnastika zallari, gimnastik mashq maydonlari, gimnastik jixozlar va ularga qo‘yiladigan talablar. Yakka kurash sporti maydonlari va zallari, yakka kurash sporti jixozlari va ularga qo‘yiladigan talablar. Boks, Kurash va yakka kurash sport zallari, Og‘ir atletika sport zallari xajmi. Og‘ir atletika sporti jixozlari va ularga qo‘yiladigan talablar. Engil atletika sport stadionlari. Yugurish yo‘lkalari. Sakrash va uloqtirish, itqitish maydonlari. Engil atletik jixozlar va ularga qo‘yiladigan talablar. Ochiq va yopiq suzish xavzalari. Suzish xavzalari xajmi va suv sig‘imi. Suvga qo‘iladigan gigenik , xiik , fizik, texnik, termik talablar. Suvga sakrash maydonlari, tramplinlar va ularga qo‘yiladigan talablar. Suv sporti jixozlari va ularga qo‘yiladigan talablar. Milliy sport o‘yinlari o‘tkazish maydonlari xajmi, kerakli jixozlar va ularga qo‘yiladigan talablar. Amaliy texnik tayyorgarlik sport maydonlari va ularga qo‘yiladigan talablar. Ot sporti maydonlari. Epadromlar. Qishki va yozgi ot sporti maydonlari va ularga qo‘yiladigan texnik va gigenik talablar. Sport inshoatlaridan oydalanish va ularni boshqarish qoidalari. Sport shaharchalari olimpiya daxalari.

Sport metralogiyasi: Sport turlarida son ko‘rsatkichlarini manitalogik, statistik, qayta ishlash uslublari. Jismoniy rivojlanganlikning o‘rtacha ko‘rsatkichi, ko‘rsatkichlar korrelyasiyasi va variatsiyasi, ko‘rsatkichlar ishonarliligi, xatolar xatolik farqi qvadratik belgilar. Jismoniy rivojlanganlikni
aniqlash jixojlari va ulardan foydalanish usullari. Antropometrik ko‘rsatkichlarni sport natijalariga ta’siri. Jismoniy fazilatlar ko‘rsatkichlarini mamavzutik, statestik taxlil etish. Sportga yo‘naltirish va saralash tadbirlarida, sport natijalarining son ko‘rsatkichlarining axamiyati. Jismoniy tarbiya va sportda metralogik o‘lcham tadbirlarini tashkil etish va boshqarish. O‘lchashning texnik vositalari xamda kerakli jixozlar.
Sport mahoratini oshirish: Sport turlariga muvofiq jismoniy texnik, taktik, ruxiy va nazariy tayyorgarlik ko‘rish. Umumiy va maxsus tayyorgarlik. Sport turlari xaraktlarining texnik va taktikasini egallash, rivojlantirish va takomillashtirish. Sport maxoratini oshirishda mashg‘ulotlarni rejalashtirish.

48
Tayyorgarlik musobaqa va o‘tish davrlari. Sport turlari bo‘yicha trenirovka mashg‘ulotlari shakllari.

Davolash jismoniy madaniyati va massaj. DJM asoslarini yaratilishi. Massaj va ularning turlari. Massaj tavsiya etiladigan va tasdiqlanadigan
xolatlar. Yurak qon tomir tizimi, nafas olish, ovqai xazm qilish, qon tizimi, ayrish tizimi, modda almashinuvining buzilishi va tayanch xarakati apparati xamda asab, ruxiy kasalliklarda DJM dan foydalanish uslublari vositalari, qoidalari va talablari. Jarroxlikdan va muolajalardan so‘ng, ayollar kasalliklari, qon va teri kasalliklarida DJM dan foydalanish uslublari, vositalari, shakllari, talablari va qoidalari. Kasb kasalliklaridan so‘ng qayta tiklanish tadbirlarida DJM dan foydalanish. Sog‘ligi zaif bolalar maxsus tibbiy guruxga kiritilgan o‘quvchilar va talabalar bilan DJM mashg‘ulotlari tashkil etish va o‘tkazish. Bolalar va qariyalar kasalliklarida DJM dan foydalanish uslublari talablari va qoidalari. Kam xarakatlilik hamda nogironlarni qayta tiklash, jismoniy rivojlantirish va sog‘lomlashtirishda DJM dan foydalanish shakllari vositalari, uslublari, talablari va qoidalari.
Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat baklavri ta’lim olish davrida ta’lim muassaslari, jismoniy tarbiya dasturida keltirilgan sport turlari bo‘yicha nazariy va amaliy bilim va malakalariga ega bo‘lish kerak. Hamda bir sport turi bo‘yicha mutaxassislikni egallab sport bo‘yicha birinchi darajali sportchi talablarini bajarish kerak.
Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat bakalavri ta’lim olish davrida sport mutaxassisligi bo‘yicha kurs ishlari bajarilish kerak. Kurs ishi qo‘l yozma xolatida yoki kompyuter texnologiyasida yozilishi mumkin. Kurs ishida mavzu, reja, matn foydalanilgan adabiyotlar ruyxati, shuningdek jadval, rasm, sxema, grafiklar berilishi mumkin. Bajarilgan kurs ishi xajmi 25 betdan iborat bo‘lishi mumkin. Kurs ishi kafedra yig‘ilishida ximoya qilinadi. Kurs ishi 3 yil davomida kafedrada saqlanadi. Kurs ishi mavzularisport to‘ri tarixi shakllanishi, rivojlanishi, sportchilarni texnik, taktik, jismoniy nazariy umumiy va maxsus

49
tayyorgarlik trlari, sport trenirovkalarini rivojlantirish. Sport musobaqalarini tashkiletish va o‘tkazish. Xakamlmk kabi mavzularni taxlil etish mumkin.

Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat bakalavr mutaxassislik buyicha nazariy fanlardan kurs ishi bajariladi. Nazariy fanlardan bajariladigan kurs ishiga xam amaliy ishlarga quyiladigan talablar quyiladi. Nazariy fanlardan kurs ishlari, mavzulari kafedrada o‘quv yili boshida e’lon qilinadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti fanidan yoziladigan kurs ishlari jismoniy tarbiyani nazariy asoslari hamda jismoniy tarbiya uslubiyoti masalalarini yoritishga qaratilgan bo‘ladi.
Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat bakalavri ta’lim olish davomida ikki bosqichli malakaviy amaliyot o‘tadilar. Dastlabki amaliy sport turlari bo‘yicha o‘quvchilar yig‘ini hamda sayyohlik yurishi shaklida o‘tkazilishi mumkin. lager yig‘ini amaliyotida sport turlari bo‘yicha trenirovka mashg‘ulotlari o‘tkaziladi. Sayyohlik yurishlarida tabiat qo‘ynida sayyohlik yurishlari tashkil etiladi. Jismoniy harakat malaka, ko‘nikmalari takomillashtiriladi. Malakaviy amaliyotning ikkinchi bosqichi pedagogik amaliyot shaklida o‘tkaziladi.
Pedagogik amaliyot davomida talabalar, ta’lim muassasalarida, jismoniy tarbiya darslari, jismoniy tarbiyada sinfdan tashqari ishlash, kun tartibidagi jismoniy tarbiya tadbirlari va sport to‘garagi mashg‘ulotlari, musobaqalari tashkil etish va o‘tkazishni o‘rganadilar. Shuningdek jismoniy tarbiya o‘qituvchilarining ish hujjatlaridan jismoniy tarbiya dasturi asosida ishchi rejalari, sport mashg‘ulotlari, bayonnomalari, sport musobaqalari kalendar rejalari, tuzish va tayyorlash, malaka va ko‘nikmalarini egallaydilar.
Pedagogik amaliyot davomida jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti fani bo‘yicha nazariy bilimlari, hamda sport turlari bo‘yicha egallagan amaliy tayyorgarliklardan foydalanadilar. Shuningdek o‘quvchilar bilan tarbiyaviy ishlar olib borish, o‘quvchilar sog‘ligini tibbiy nazorat qilish va tibbiy guruhlarga ajratish, jismoneiy tarbiya darslarini zichligini aniqlash, (xronometraj), jismoniy yuklamalarni organizmga ta’siri (pulsometriya) hamda

50
jismoniy tarbiya va sportga oid kechalar, suhbatlar uyushtiriladilar va o‘tkazadilar. Talabalar pedagogik amaliyot davomida kundalik reja tutadilar. Pedagogik amaliyot hujjatlarini tayyorlaydilar.

Mutaxassislik fanlari bo‘yicha bilimga, tasavvurga va tushunchaga ega bo‘lishlari, amaliy, malaka va ko‘nikmalari hamda tajribalari shakllanishiga ega bo‘lishi kerak.
Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat asoslari: jismoniy tarbiyaning yangi va namunaviy usullari va shakllari jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarining tarkibiy xususiyatlari. Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat dolzarb muammolari, o‘quv sport mashg‘ulotlarini rejalashtirish, sport inshootlari, moddiy texnika bazasini ta’minlash, jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat mutaxassislarining tayyorgarligini asosiy tushunchalari, shakllari, shaxsning har tomonlama rivojlanishida jismoniy tarbiyaning samarali uslub va shakllari, bolalar va o‘smirlar organizmini rivojlanishi. Jismoniy yuklamalarni me’yorlash talabalar, ta’lim-tarbiya faoliyatining samaradorligini oshirishning yangi pedagogik texnologiyalari. Jismoniy tarbiya va sportda malaka va ko‘nikmalar shakllanishini nazorat qilish tizimi. Milliy sport va harakatli o‘yinlari, an’ana va urf-odatlarining jismoniy tarbiya jarayonida va mutaxassislar tayyorlashdagi ahamiyati. Jismoniy tarbiya darslarida texnik vositalardan samarali foydalanish, jismoniy tarbiya va sportda yuksak natijalarga erishi, tamoyillari va tizimlari, mutaxassislik fanlari bo‘yicha milliy uslubiy tavsiyanomalar tayyorlash, talabalar ta’lim tarbiya jarayonini rejalashtirish, ta’lim muassasalarida ommaviy sport sog‘lomlashtirish ishlarini tashkil etish va boshqarish.
Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat asoslari fanidan muhokama etiladigan mavzular:
O‘rta Osiyo va O‘zbekiston Respublikasi jismoniy tarbiya va sport tizimida erishilgan ilmiy pedagogik yutuqlar tavsifi, Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlash tadbirlari o‘quvchi va yoshlarni jismoniy tarbiyalash va ta’lim berish muammolari ta’lim muassasalarida sinfdan tashqari ishlar va maktabdan tashqari ishlar hamda yashash joylarida va oilada

51
jismoniy tarbiyani tashkil etish va boshqarish masalalari. Jismoniy tarbiyani ilmiy uslubiy, moddiy texnik, tashkiliy va huquqiy asoslari, jismoniy tarbiya jarayonida ta’lim berish va pedagogik nazoratning samarali shakl, uslublari va vositalari. Jismoniy tarbiya tizimida milliy harakatli o‘yinlar va sport o‘yinlari, urf-odatlar, an’analardan foydalanish. Qizlar va ayollarning jismoniy tarbiyalash muammolari. O‘zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportga oid qarorlar, qonunlar va farmonlarning tahlili.

O‘zbekistonga mustaqillik davrida jismoniy tarbiya va sportning rivojlanishi tarixi va sotsiologiyasi. O‘zbekiston Respublikaisda jismoniy tarbiya va sport va aholini sog‘lomlashtirish tadbirlariga oid ahamiyati. Milliy olimpiya qo‘mitasi faoliyatining mazmuni va ahamiyati. Sportchilarning xalqaro arendasi yuqori natijalari hamda xalqaro sport aloqalari. Olimpiya shuhrati muzeyini tashkil etish maqsadining mazmuni. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishda davlat va jamiyatlarning ahamiyati. Ijtimoiy tadqiqotlarning asosiy uslublari. O‘zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportning tarixi. Jismoniy tarbiyaning organizmiga ijobiy ta’siri va chiniqish muolajalari, milliy jismoniy tarbiya tadbirlari haqida sharq mutafakkirlarining ta’limoti. O‘zbekistonda milliy olimpiya qo‘mitasi va olimpiya harakati. Jismoniy tarbiya va sportga oid ma’ruza va seminarlar, amaliy mashg‘ulotlar, o‘quv trenirovka mashg‘ulotlari hamda sport tadbirlari o‘tkazish. Talabalar o‘rtasida ommaviy sport sog‘lomlashtirish tadbirlarini ahamiyati.
O‘zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya haqidagi qonun, qaror va farmonlar. Jamiyatda jismoniy tarbiya va sportning tutgan o‘rni. Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishda O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan tadbirlar va davlat siyosati. O‘rta Osiyo xalqlari, Turkiy xalqlar va o‘zbek millati tarixida jismoniy madaniyat, harbiy jismoniy tayyorgarlik, milliy sport turlari va harakatli o‘yinlar, urf-odatlar va an’analarini ahamiyati. Sharqda jismoniy tarbiyaning tibbiy asoslarining yaratilishi, xalq qahramonlarining qahramonliklari va hayoti, harbiy jismoniy tayyorgarlik usullari “Jangnoma” asarlarida ta’riflanishi. O‘zbekistonda olimpiya harakatiga asos solinishi milliy

52
olimpiya qo‘mitasining faoliyati va xalqaro sport harakatlaridagi aloqalari. Mustaqillik davrida O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportning traqqiyoti o‘zbek sportchilarining halqaro sport arenalaridagi yutuqlari. Jismoniy tarbiya va sport tarixiga oid tavsiyalar.

Jismoniy rivojlanishni nazorat qilish va sport tibbiyoti fani bo‘yicha mutaxassis quyidagi tushunchalarga ega bo‘lishi kerak. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishda tibbiy nazoratini ahamiyati va xususiyatlari. Jismoniy rivojlanganlik darajasini baholashni samarali uslub va shakllari. O‘quvchilar va talabalarni sog‘lomlashtirish va tiklanish usullari shakllari va yo‘llari. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchilar jarohatlanishni oldini olish usullari. Sport natijalarini oshirishni tibbiy asoslari. Sport tibbiyotida ilmiy tadqiqotlar tashkil etish va olib borish. Jismoniy tarbiya va sport mutaxassisligi tayyorlashni tibbiyo asoslari. Organizmni qayta tiklanishida jismoniy tarbiya va sportni ahamiyati. Kun tartibini tashkil etish va rejalashtirish. Sport tibbiyotiga oid ma’ruzalar, amaliy va nazariy mashg‘ulotlar olib borish. Sport tibbiyotiga doir ilmiy tadqiqotlar o‘tkazish va natijalarni tahlil etish.
Sport tibbiyoti va jismoniy rivojlanishini nazariy qilish orasida muhokama etiladigan ma’ruza, seminar, amaliy va tajriba mashg‘ulotlarini mavzulari: sport tibbiyotiga doir fanlar va bilimlarni tashkil etish. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishda tibbiy nazoratni ahamiyati. Xususiyatlari va ularni tashkil etish. Jismoniy rivojlanishni baholashni usul va shakllari. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchilarni funksional holatini aniqlashni vosita va uslublari. O‘quvchi va talabalarni sog‘lomlashtirish, jismoniy tarbiya va sportni roli. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishda jarohatlanishni oldini olishni ahamiyati. Kun tartibi, vositalari va sport natijalarini oshirishni uslub va shakllari. Jismoniy rivojlanishni nazorat qilish va sport tibbiyotida ilmiy tadqiqotlar tashkil etish va o‘tkazish.
Jismoniy fazilatlarni rivojlantirishning samarali usul va shakllari fani bo‘yicha mutaxassis quyidagi tushuncha va tasavvurlarga, bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlari kerak. Pedagogika va psixologiyaning asosiy

53
qonuniyatlari. O‘zbekiston Respublikasi jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha qaror va farmonlari hamda nizomlarining ahamiyati. Jismoniy fazilatlarni takomillashtirish va rivojlantirishning vosita uslub va shakllari. Jismoniy fazilatlarni takomillashtirishning sport moddiy texnika bazasini faoliyatini jismoniy fazilatlarni rivojlanishining yosh xususiyatlari. Jismoniy fazilatlarini rivojlantirishda qo‘lbola jihozlardan foydalanish.

Jismoniy fazilatlarni rivojlantirishning amaliy va reyting usulida nazorat qilish. Jismoniy fazilatlarni rivojlantiruvchi mashqlar va komplekslar. Umumiy tayyorgarlik mashg‘ulotlarini rejalashtirish, tashkil etish. Jismoniy fazilatlarini rivojlantirishning yangi pedagogik texnologiyalari va etuk mutaxassislarining tajribalari. Jismoniy tarbiya va sport jarayoni nazariyasi va amaliyoti muvofiqligi. Organizm rivojlanishi yosh xususiyatlari va jismoniy yuklamalarni boshqarish ta’lim tarbiya jarayonini faollashtirishni samarali uslublari. Jismoniy fazilatlarni rivojlantirishini qizlar, o‘smirlar. Bolalarda yoshi va psixologik xususiyatlari jismoniy fazilatga mos ravishda jismoniy yuklamalarni me’yorlash uslublari jismoniy fazilatlarni rivojlantirish jarayonida ta’limning texnik vositalaridan samarali foydalanish.
Jismoniy fazilatlarni rivojlantirishning samarali shakl va uslublari fani bo‘yicha quyidagi mavzular tahlil qilinadi. Jismoniy fazilatlarni rivojlantirish va shakllantirishda moddiy texnika bazasini yaratish. Tarbiya vositalarini tanlash va foydalanishni jismoniy fazilatlarni rivojlantirish samaralarini oshirish. Jismoniy fazilatlarni rivojlantirishning yosh va jins xususiyatlari. Kuch fazilati, kuch turlari, kuchni tarbiyalashning uslublari va tamoyillari jismoniy yuklamalarini me’yorlash uslublari, tezkorlik fazilati. Oddiy va murakkab reaksiyalar. Tezkorlikning fiziologik asoslari. Tezkorlikning rivojlantirish uslublari. Chidamlilik fazilati. Umumiy va maxsus chidamlilik. Nafas olish va chidamlilik. Chidamlilikni rivojlantirishning aerop va anaerop uslubiyoti. Chaqqonlik fazilati. Muvozanat saqlash va makonni, zamonni xis qilish qobiliyati. Chaqqonlikni tarbiyalash uslubiyoti. Egiluvchanlik fazilati. Aktiv va passiv harakatlar. Aktiv va passiv egiluvchanlik. Egiluvchanlikning

54
rivojlantirish uslubiyoti. Jismoniy fazilatlarni rivojlantirishda sport jihozlari va moslamalaridan foydalanishning samarali usullari. Jismoniy fazilatlarni

rivojlantirishda jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishda o‘qituvchi murabbiylarning kasbiy mahorati. Jismoniy fazilatlarni rivojlantirishda yosh, jins. Jismoniy tayyorgarlik. Jismoniy qobiliyatlarga muvofiq yondoshish.
Jismoniy tarbiya mutaxassislarini tayyorlashni modellashtirishni asoslari fanidan mutaxassislar quyidagi tushunchalarga, tasavvurlarga, bilimga ega bo‘lishi kerak. Mutaxassislarni sport darajasini nazorat qilish usullari.
Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyatni tashkiliy va uslubiyo muammolari. Mutaxassislar mahoratini oshirish va raqobat bardoshliligini ta’minlashni asosiy yo‘li. Ta’lim tarbiya jarayonini samaradorligini oshirish usullari. Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarini tayyorlashni asosiy tushunchalari va yo‘nalishlari. Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarida o‘qituvchilar pedagogik mahorat va tajribalarni ommaviylashtirish. Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarining samarali shakl, uslub va vositalari. Mutaxassislarni tayyorlashni rejalashtirish va nazorat qilish. Mutaxassislarni tayyorgarligini nazorat qilishni reyting usullarini mezonlarini jismoniy tarbiya jarayonida, jismoniy yuklamalarni me’yorlash va boshqarish. Ta’lim tarbiya jarayonida o‘qitishni texnik vositalari, kompyuter texnologiyasi, sport jihozlari va moslamalardan foydalanish. O‘quv tarbiya jarayonida pedagogik, didaktik, biomexanik, gigienik, fiziologik bilimlardan foydalanish. O‘zbekiston va O‘rta Osiyo mamlakatlari hamda horijiy mamlakatlar etuk mutaxassislarini pedagogik tajribalarini umumlashtirish o‘quvchilar va talabalar mustaqil ta’lim olish jarayoni ilmiy, uslubiy tashkil etish. Mutaxassislar nazariy va amaliy tayyorgarligi takomillashtirish va nazorat qilish.
Jismoniy tarbiya mutaxassislari tayrlashni modellashtirish asoslari fanidan quyidagi mavzular tahlil etiladi. Jismoniy tarbiya o‘qituvchilari va murabbiylarining belgilangan va kommsunitativ qobiliyati. Yangi pedagogik texnologiyalaridan jismoniy tarbiya jarayonida o‘qituvchi va murabbiylarni pedagogik mahorati. O‘qituvchi va murabbiylarni ruxiy va estetik

55
tayyorgarliklari, nutq majdaniyati. Pedagogik tajribalarni takomillashtirish O‘zbekiston, O‘rta Osiyo va xorijiy mamlakatlar mutaxasislarni pedagogik tajribalarni o‘rgatish va taxlil etish. Ta’lim tarbiya jarayonida texnik vositalash kompyuter texnalogiyalaridan foydalanish. Yangi pedagogik texnalogiyalar. Ta’lim tarbiya jarayonini samaradorligini oshirishni uslub vositalari. Fan dasturlarini va ularni ta’lim tarbiya jarayoniga tadbiq etish jarayonlari. Mutaxasislar tayyorlash sportini nazorat qilishni rejalashtirish, ilmiy asosda tashkil etish.

Jismoniy tarbiya va sportda menedjment va marketing fani bo‘yicha quyidagi tushuncha tasavvur, bilim malakalarga ega bo‘lishi kerak. Sport marketingini tashkil etish maqsadi va vazifalari hamda xususiyatlari, Bozor iqtisodiyoti sharoitida shart marketingini boshqarish. Sport jihozlaridan sport
xizmatlaridan foydalanish. Sportda xomiylik va retsenziyalash. Sport marketingi kompyuter texnologiyalari va internetdan foydalanish. Jismoniy tarbiya va sportda mablag‘ bilan ta’minlash. Bozor iqtisodiyoti sharoitida jismoniy tarbiya va sportda menedjment. Jismoniy tarbiya va sportda reklama, targ‘ibot va tashviqot tadbirlari. Jismoniy tarbiya va sportda menedjment va marketing huquqiy , moddiy texnik va tashkiliy asoslari. Jismoniy tarbiya va sportda menedjment va marketing tizimini rejalashtirish, boshqarish va foydalanish. Jismoniy tarbiya va sportda menedjment va marketing fani bo‘yicha quyidagi mavzuda tahlil etiladi. Jismoniy tarbiya va sportda menedjment va marketingni maqsadi va vazifasi. Jismoniy tarbiya va sportda mablag‘ bilan ta’minlashni xususiyatlari. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida. Jismoniy tarbiya va sportda menedjment va marketingni tashkil etish. Jismoniy tarbiya va sportda menedjment va marketing boshqarish va uning xususiyatlari. Sport jihozlari, inshootlari va mutaxassislari g‘oya va rejalari va sport xizmatlarini tashkil etish. Reklama targ‘ibot, tashviqot qilish. Jismoniy tarbiya va sportda homiylik retsenziyalash tadbirlari.

56
Xulosa

Bitiruv malakaviy ishimizda jismoniy tarbiya o‘qituvchilari va sport murabbiylarining kasbiy faoliyati shakllari va turlari tahlil etildi. Jismoniy tarbiya mutaxassislari oliy va o‘rta maxsus ta’lim muassasalarida tayyorlanadilar. Ularning ta’lim tarbiya jarayoni nazariy bilimlar va amaliy malaka va ko‘nikmalar egallash shakllaridan iborat bo‘ladi.
Nazariy bilimlar ma’ruza, seminar va tajriba mashg‘ulotlari davomida berib boriladi va o‘zlashtiriladi. Amaliy mashg‘ulotlarda sport turlari va jismoniy harakatlarning texnik va taktik shakllari o‘rganiladi xamda jismoniy fazilatlar takomillashtirilib boriladi.
Shuningdek sport turlari bo‘yicha mutaxassislik mashg‘ulotlarida texnik va taktik xamda jismoniy tayyorgarlikdan ega bo‘lgan sport tayyorgarligi malaka va ko‘nikmalari shakllantiriladi. To‘liq mutaxassislikka ega bo‘lgan jismoniy tarbiya o‘qituvchilari va sport murabbiylari faoliyati ta’lim muassasalari xamda yashash joylarida jismoniy tarbiya, sport va sog‘lomlashtirish tadbirlari tashkil etish va boshqarishdan iborat bo‘ladi.
Ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya tadbirlari ertalabki badan tarbiya, jismoniy tarbiya darslari, dars davomidagi fikult daqiqalar, katta tanaffusdagi harakatli o‘yinlar, sport to‘garaklaridagi mashg‘ulotlar, sport musobaqalari va bayramlar, kun tartibidagi sayrlar va sayyohlik yurishlaridan iborat bo‘ladi. Bolalar bilan yashash joylarida tashkil etiladigan jismoniy tarbiya tadbirlari harakatli o‘yinlar, sport mashg‘ulotlari, musobaqalar, bellashuvlar va bayramlar shaklida tashkil etiladi.
Jismoniy tarbiya mutaxassislari bolalar va aholi bilan jismoniy tarbiya sport va sog‘lomlashtirish tadbirlarini nazariy mashg‘ulotlar, amaliy mashg‘ulotlar shakllarida tashkil etadilar. Nazariy bilimlar jismoniy mashqlar va sport turlarining maqsadi va vazifasi, shakllari xamda ularning organizmga ta’siri kabi masalalarni o‘rgatadi. Amaliy mashg‘ulotlarda jismoniy harakatlar malaka va ko‘nikmalari shakllantiriladi. Sport turlari harakatlarining texnika va taktikasi egallanadi xamda jismoniy fazilatlar rivojlantiriladi. Amaliy mashg‘ulotlarda

57
shug‘ullanuvchilar harakatlarni amalda bajarib malaka va ko‘nikma xosil qiladi. Buning uchun jismoniy tarbiya mutaxassislari mashqlarni amalda bajarib ko‘rsatadilar. Bu murabbiylarni amaliy tayyorgarliklari yuqori bo‘lishligini talab etadi.

Jismoniy tarbiya mutaxassislarining barcha faoliyat turlari bolalarni va aholini sog‘lomlashtirish va jismoniy rivojlantirish vazifalarini hal etishga qaratilgan bo‘ladi. Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarining kasbiy tayyorgarliklarini takomillashtirish hamda ta’lim va tarbiya jarayonlarini samarali tashkil etilishi bo‘yicha mutaxassislarni qayta tayyorlash kasbiy tajribalarini ortirib borish keng tashkil etilgan.
Kasb hunar kollejlari jismoniy tarbiya mutaxasssilarining kasbiy tayyorgarliklarini takomillashtirish maqsadida har uch yilda kasbiy malaka oshirish va qayta tayyorlash tashkil etiladi. Kasbiy malakalarni oshirishda va qayta tayyorlash jarayonlarida tinlovchilarga jismoniy tarbiya va sport sohasining etuk mutaxassislari nazariy va amaliy mashg‘ulotlar olib boradilar. Mashg‘ulotlar yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etilib tinglovchilarning jismoniy tarbiya va sport sohasidagi bilimlari bilan birga iqtisodiy va xaquqiy bilimlari, horijiy tillarni o‘rganish darajalari hamda ta’lim va tarbiya jarayonlarida kompyuter texnologiyalaridan samarali foydalanish malakalari ortirib boriladi.
Bitiruv malakaviy ish xulosalari:

1. 
   Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya va sport sog‘lomlashtirish tadbirlarini tashkil etishga mas’ul bo‘lib hisoblanadilar.
   

2. 
   Ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya va sport sog‘lomlashtirish tadbirlari nazariy va amaliy mashg‘ulotlar shakllarida tashkil etiladi.
   

3. 
   Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari jismoniy tarbiya va sport sog‘lomlashtirish tadbirlarini samarali tashkil etish malakalarini ortirish uchun ular reja asosida qayta tayyorlash va malaka oshirish kurslarida qatnashadilar.
   

58
Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   И.Каримов. Ватан ва халқ мангу қолади. Тошкент. 2010
   

2. 
   И.Каримов. Ўзбек халқига тинчлик ва омонлик керак. Тошкент. 2013
   

3. 
   В.М.Видрин. Мутахассислик асослари. М., 1974.
   

4. 
   В.М.Видрин. Введение в спецальность. М.”ФИС” 1980.
   

5. 
   Б.А.Ашмарин. Теория и методика физического воспитания. М. 1990.
   

6. 
   Матвеев Л. П. Теория и методика физической культуры. Москва. 1991
   

7. 
   Черник Е. С. Наглядность в работе учителья физической культуры Москва. 1991
   

8. 
   Ю.М.Юнусова. Спорт фаолиятнинг назарий асослари. Тошкент.
   

1994.

9. 
   Хужаев Ф. Ўзбекистонда жисмоний тарбия қўлланма. Тошкент. 1997
   

10. 
    Нормуродов А.А. Жисмоний тарбия дарслик Тошкент 1998
    

11. 
    Э. А. Сейтхалилов Педагогик илмий тадқиқот муаммолари Қўлланма Тошкент 1999
    

12. 
    Абдуллаев А. , Хонкелдиев Ш. Х. Жисмоний тарбия назарияси ва усулияти. Тошкент. 2000 й.
    

13. 
    Ахматов М. С. Узлуксиз таълим тизимида оммавий спорт-соғломлаштириш ишларини самарали бошқариш. Тошкент. 2001й.
    

14. 
    Саломов Р.С., Керимов Ф.А. Жисмоний тарбияда педагогик технологиялар. Тошкент. 2002 й.
    

15. 
    Усмонходжаев Т.С. Болалар ва ўсмирлар спорти машғулотлари назарияси ва услубиятлари. Тошкент. 2005 й.
    

16. 
    Саломов Р.С. Спорт машғулотнинг назарий асослари – Тошкент., Ўзбекистон Давлат жисмоний тарбия институти, 2005 йил - 238 б.
    

17. 
    Гончарова О.В. Ёш спортчиларнинг жисмоний қобилятларини ривожлантириш Тошкент., Ўзбекистон Давлат жисмоний тарбия институти 2005 йил - 171 б.
    

59

18. 
    А.Н.Бородиев, И.Б.Голдштейн, Н.Б.Самойлов. Учебное пособия под.ред. Русский рукопашный бой. Москва 2001
    

18. 
    К.Борисов. Практика рукопашного боя. Учебное пособия под/рек. 2003 г
    

18. 
    С.Иванов – Катанский. Джиу джицу Москва 1996 г.
    

18. 
    С.А. Лапшин. Карате – до Донецк Москва 1991г.
    

18. 
    Илхамов И.Р. Пособие по защите и обезоруживанию при ударах ножом. Тошкент 1998
    

18. 
    Методическое руководство для первого года обучения. Узбекистон. 1998 г.
    

18. 
    Наставление по физической подготовке Вооружённых Сил Республики Узбекистана. Тошкент 1999
    

18. 
    А.А.Абсатаров. А.А.Истомин. Дзюдо кураши. Тошкент Иқтисод-Молия 1993 йил.
    

18. 
    Ўзбекистон Республикаси Президенти, вазирлар маҳкамаси ҳамда жисмоний тарбия ва спорт ишлари бошқармалари тамонидан чиқарилган қарор, қонун, фармонлар. Тошкент 1991-2007.
    

18. 
    Обидов Т. Ўзбек полвонлари. Тошкент. 1979
    

18. 
    Махачкала, Абдуллаев И. “Националное видо спорта” 1982.
    

18. 
    Исақов Р. Т. Фарғонача кураш. 1994.
    

18. 
    Азизов Н. Белбоғли Туркистон кураши. Тошкент. 1998
    

18. 
    Керимов Ф. Спорт кураш назарияси ва усулияти. Тошкент. 2005.
    

18. 
    Rambler: ru., Google., Yandex. Провайдерларидан Интернет материаллари. 2015-2016