|
3. HIKOYA JANRI SARLAVHASI STILISTIKASI
“O`zbek tilining izohli lug`ati” da hikoya so`zi quyidagicha izohlangan: “Hikoya – (a.- gapirib, so`zlab berish; qissa; tarix). Kimsa, narsa va u bilan bog`liq voqyea-hodisalarning og`zaki tafsiliy bayoni. Mulla Fazliddin yosh Boburga Navoiy haqida juda ko`p ajoyib hikoyalar aytib bergan edi. P.Qodirov, Yulduzli tunlar. G`oyib endi. “studentlikning oltin davri” haqida zavq-shavq bilan hikoya boshladi. J.Abdullaxonov, Oriyat. Cholboshlar umrining hikoyasini, bir-bir so`ylab chiqar bor-barchasini. H.Olimjon.
Hikoya qilmoq - Bayon qilmoq, so`zlab bermoq.
2. Epik turga mansub kichik hajmli janr; shu janrda yozilgan asar (syujet va kompozisiyaning nisbatan soddaligi, bayonning bir shaxs tomonidan olib borilishi bilan roman va povestdan farqlanadi; asosan, nasriy ifodaga ega bo`ladi ). Hikoya yozmoq. A.Qahhorning hikoyalari. Hikoyalar to`plami”61.
Hikoya - badiiy adabiyotda kichik epik janr, hayot hodisalari ixcham ifoda etiladigan nasriy asar. Jahon adabiyotida hikoya qadim an’analarga ega. O`tmishda hikoya folklor asarlari tarkibida bayon unsuri bo`lib ishtirok etgan. Mustaqil janr sifatida faqat yozma adabiyotda shakllangan. Yevropa adabiyotida hikoyachilikning rivojlanishida italyan yozuvchisi Bokachcho ”Dekameron” asari bilan katta hissa qo`shgan. Asarda 7 qiz va 3 yigitning 10 kun davomida aytgan 100 ta hikoyasi berilgan. Gi de Mopassan (fransuz), O`. Genri (Amerika), A.P.Chexov (rus), A.Qodiriy, Cho`lpon (o`zbek) hikoyachilik janrining asoschisi hisoblanadi. Yevropa adabiyotida hikoya novella ham deb atalgan.
O`zbek adabiyotida hikoya juda qadimdan boshlangan. Ilk yozma adabiy yodgorliklar Kultegin va Tunyuquq bitikdoshlarida bayon qilingan voqyealar ishtirok etuvchilar tomonidan hikoya qilingan. N.Rabg`uziyning ”Qissasi Rabg`uziy” asarida ham axloqiy xarakterdagi hikoyaning yaxshi namunalari bor. A.Navoiy ”Hayrat ul- abror” dostonining 5-maqolotidagi ”Hotomi Toy hikoyati”, 20-maqolotidagi ”Ul guli hikoyati”, ”Sab’ai sayyor” dostonidagi yetti musofir hikoyalari ham bu janrning ilk namunalaridir. XIV-asrda yaratilgan Poshsho-xo`janing ”Gulzor” va ”Miftoh ul-adl” asarlari o`zbek hikoyachiligining rivojlanishiga asos bo`lgan.
O`zbek adabiyotida realistik hikoya janri XX-asrning boshlarida shakllandi. 30-yillarda A.Qahhor hikoya ustasi sifatida tanildi. 50-60-yillarda S.Ahmad, 60-70-yillarda O`.Hoshimov, Sh.Xolmirzayevlar bu janr taraqqiyotiga salmoqli hissa qo`shdilar.
Hikoya atamasi kengroq ma’noda biror voqyeani gapirib berishni ham anglatadi. So`zlab berilgan bunday voqyelik o`z qamrovi, hajmi, rang-barangligi bilan qissa yoki romanga xos bo`lishi ham mumkin. Bunday hollarda bu atama janr ma’nosida tushunilmaydi. Masalan, O`.Hoshimovning ”Ikki eshik orasi” romani 9 nafar personajning 49 ta hikoyasidan tashkil topgan, Sh.Xolmirzayev ”Olabo`ji” asarini ”romandan katta hikoya” deb ataydi. Hozirgi o`zbek hikoyachiligi O.Muxtor, N.Aminov, S.Siyoyev, F.Musajonov, X.Sultonov, E.A’zamov, N.Eshonqulov, Sh.Bo`tayev va boshqa yozuvchilar bilan boyidi.
Hikoya inson hayotida yuz bergan ixcham voqyeani lo`nda ifodalashga mo`ljallangan. Unda shu voqyeaga qadar personaj hayotida nima bo`lgan, qanday ro`y bergan, kim bilan bular to`g`risida ma’lumot berish shart emas. Juda zarur bo`lsa, ayrim detallar orqali ishora qilinishi mumkin. Mas., A.Qahhorning ”O`g`ri” hikoyasida Qobil boboning kechagi kuni haqida lom-mim demaydi. Egamberdi paxtafurushdan kichkina shart evaziga ikkita ho`kiz olgan Qobil boboning ertasi to`g`risida ”Bu shart kuzda ma’lum bo`ladi” deb xabar beradi, xolos. G`.G`ulom esa ”Mening o`g`rigina bolam” hikoyasidagi o`g`rining kechagi kunini lo`nda detallar orqali to`ldiradi. Uydan biror narsa olmay chiqib ketib yigitning ertangi kuni haqida hyech qanaqa ma’lumot bermaydi.
Ixcham hikoyaning muhim belgisi, lekin unda personaj hoyotidan birgina lavha, uzoq davr voqyealar personajlarning butun umr yo`li, bir emas, bir necha odamlar taqdiri, xarakterning shakllanish jarayoni, ruhiy holatlarning almashinib turishi, muhim fazilat bo`lib qolishi mumkin. Biroq har qanday ko`rinishda ham tasvir siqiq tarzda beriladi.
Hikoya mazmuniga ko`ra lirik, psixologik, falsafiy, ilmiy fantastik, satirik, yumoristik yo`nalishda bo`lishi mumkin. Shuningdek, ocherkka yaqin voqyeiy hikoyalar (N.Fozilovning ”Ustozlar davrasida”) ham bo`ladi. O`zbek adabiyotida bir mavzu, bitta qahramon hayoti bilan bog`liq bir necha yozuvchi tomonidan yozilgan ”hashar hikoyalar” ham uchraydi62.
Shukur Xolmirzayevning hayot yo`li, ijodiy faoliyati, badiiy asarlari, jumladan, hikoyalari haqida atoqli o`zbek adabiyotshunoslari risola, ko`plab maqolalar yozishgan. Chunonchi, akademiklar Matyoqub Qo`shjonov, Baxtiyor Nazarov, filologiya fanlari doktorlari Laziz Qayumov, Umarali Normatov, Sobir Mirvaliyev, No`’mon Rahimjanov, Ibrohim G`afurov, Qozoqboy Yo`ldoshev, Hamidulla Boltabayev va boshqalarni ko`rsatib o`tish mumkin.
Shukur Xolmirzayev asarlarining g`oyaviy-badiiy xususiyatlari, go`yo rassomdek hayotni so`z bilan real tasvirlashi, voqealarning hayotiyligi, fikrlarining inson qalbiga juda yaqinligi bilan e’tiboni tortadi. Yozuvchi asar-larining birgina sarlavhasi rang-barangligi, falsafiyligi, ixchamligi, e’tiborni tez torishi bilan diqqatga sazovordir. «So`nggi bekat», «Qil ko`prik», «Yo`lovchi», «Olabo`ji», «Dinazavr» romanlari, «Yur, tog`larga ketamiz», «Tuproq ko`chalar», «Yo`llar, yo`ldoshlar», «Ot yili» qissalari, «Qora kamar», «Ziyofat» kabi dramatik asarlari, Shukur Burhonov, Shuhrat, Odil Yoqubov, Ro`zi Choriyev, Erkin A’zam, O`lmas Umarbekov, Botir Zokirov, Abdulla Oripovlar haqidagi o`nlab esselari, adabiy maqolalari, «Hayot abadiy», «Og`ir tosh ko`chsa», «Ozodlik», «O`zbekxarakteri», «Tanholik» kabi turkum go`zal hikoyalari... Ha, hozirgi kunda Shukur Xolmirzayev haqida «O`zbek adabiyotida Abdulla Qahhordan keyin hikoya janri imkoniyatlarini bir pog`ona ko`tarib qo`ydi» deyilgan iqror yirik adabiyoshunos olimlarimiz tomonidan aytilgan63. Asarlarning nomlari, sarlavhalarni tanlash sohsida adib mahoratini uning hikoyalari misolida ham ko`rish mumkin. Kuzatishlarimiz shuni ko`rsatadiki, Abdulla Qahhor, G`afur G`ulom, Shukur Xolmirzayev hikoyalarida nihoyatda ixcham, yurakka yaqin ma’noli so`zlar sarlavha sifatida tanlagan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
