O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

“Oltun yorug‘”ning yaratilishida turkiy qavmlaming ishtiro-
ki. Bunga, birinchidan, 0 ‘rta Osiyoning qadimiy mifologiyasi va afso- 
nalaridagi qahramonlar ismining mazkur yozma yodgorlikda uchrashi 
bir dalildir. Jumladan, “Oltun yorug‘”ning birinchi kitobida Erlik xon 
(Erklig
deb ham aytiladi) timsoli bor. Erlik xon turk-mo‘g‘ul mifologi­
yasida keng tarqalgan. “Oltun yorug‘”da bu timsol Ku tauni yovuz qil- 
mishlari uchun hukm qilmoqchi bo‘ladi, chunki Erlik xon marhumlar 
shohligi hukmdoridir 
(Erklignmg
lug‘aviy ma’nosi ham qadimgi turkiy 
tilda “qudratli hukmdor”dir). Afsonalarga ko‘ra, Erlik qadimda ruhoniy 
bo‘lib, avliyolikning eng yuqori darajasiga erishgan va g‘ayritabiiy qud- 
ratga ega bo‘lgan edi. Uning o‘limi haqida ikki rivoyat bor: birinchisi - u 
o‘g‘irlikda ayblanib, tuhmatning qurboni bo‘lgan, ikkinchisi - talonchi- 
laming jinoyatlariga beixtiyor guvoh bo‘lib qolgan. Oqibatda talonchilar 
tomonidan o‘ldirilgan. Shunisi ajablanarliki, Erlikning boshi olingandan 
keyin ham, uning tanasi tirik qolgan. Erlik kallasi o‘miga ho‘kizning 
boshini o‘matib olib, qo‘rqinchli qiyofaga egabo‘lib qolgan. Xullas, Er­
lik insonlar tasawurida halokat keltiruvchi iblis sifatida qolgan. “0 ‘lim 
g‘olibi” Yamandag Erlikni mag‘lub qilib, yer osti dunyosiga jo'natib 
yuborgan. Shunday qilib, Erlik narigi dunyoning hukmdori va hakami 
bo‘lib qolgan. Garchi Erlik bilan Yamandag o‘zaro dushman bo‘lsa-da,
32 
Радлов B.B., Малов C.E.. Суварнапрабхаса (Сутра Золотого блеска). - Текст уйгурской 
редакции. Санкт-Петербург, 1913-1917, XV + 723 с.
87

---

ikkovining ham qiyofasi bir-biriga o‘xshatilib butlar yasalavergan (ma­
salan, Mo‘g‘ulistonda).
Inson faqat darma yordamida ibtidosiz sansaradan xalos bo‘lib, nir- 
vonga yetishadi. Nirvon - komillikning eng oliy bosqichi. Boshqa mav- 
judotlar, jumladan, xudolar va boshqa mifologik personajlar nirvonga 
yetisha olmaydilar. Ular nirvonga yetishuvlari uchun inson bo‘lib qay- 
tadan tug‘ilishlari lozim. “Oltun yorug‘”ning ibtidosidagi Ku tau afso- 
nasida jonzotlaming nirvonga yetishuviga oid qoidalar hikoya qilingan.
“Oltun yorug1” asari X-XVIII asrlar oralig‘ida buddaviylikka e’tiqod 
qiluvchi qavmlar orasida keng tarqalgan. Bu asar ular e’tiqod qiladigan 
buddaviylik qonun-qoidalaridan iboratdir. “Oltun yorug”’ mazmunan va 
mohiyatan buddaviylikning maxayana mazhabiga oiddir.
Maxayana ta’limoti 0 ‘rta Osiyoda keng tarqalgan. Ayniqsa, Kus- 
hon davlatida shoh Kanishka hukmronligi (uning hukmronligi milodiy 
78 yildan boshlangan) davrida maxayana keng tarqalib, rasmiy diniy 
oqim darajasiga ko‘tarildi. Kanishka buddaviylik tarixida “ikkinchi As- 
hok” (miloddan oldingi 274\268 - 236\234-yillarda hukmronlik qilgan 
shoh, u Baqtriyaga, So‘g‘dga missionerlar yuborgan) nomi bilan shuhrat 
qozondi. Kanishka davrida “Oltun yorug‘”dan boshqa, maxayana maz- 
habining asosiy qoidalarini targ‘ib qiladigan ko‘plab asarlar yaratildi.
“Oltun yorug‘” asarining qadimgi turkiydagi to‘liq