O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

hingga ajal kelib qolsa-chi, sen nima qilasan, deb savol berganda
Pir tabassum qilibon urdi jo ‘sh,
To‘tisi uchtiyu qafas qoldi bo‘sh.
Bu hikoyatdan keyin keitirilgan ma’vizada pirning zohiriy olami
emas, balki botiniy olami boy ekanini ko‘rsatishni maqsad qilib, “surati
vayronayu ma’nisi ganj” deya ta’riflaydi. Pir singari ishqqa doimiy ham-
448

---

roh bo‘lgan zotlaming hamdamiyu hamnafasi ham, otasiyu onasi va yori
ham ishq ekanini ta’kidlaydi.
Haydar Xorazmiy “Maxzan ul-asror” asarini yozishda xalq tili boy-
liklaridan, xalq og‘zaki ijodidan unumli foydalandi. Go‘zal o‘xshatishlar
topdi. Mas a I an, “Musannifning vasfi holi” bobida shoir o‘z yuragini
yonib turgan sha’mga, turli o ‘y-xayollarini sham’ tutuniga, xayolga
cho‘mib qimirlamay o ‘tirgan holatini shamdon ostiga qo‘yilgan laganga
o ‘xshatadi. Bu holat esa shoirning xayoloti boy ekaniga bir dalildir. Shu
bilan birga, sha’m va tutun timsollari orqali o ‘zining axloqiy va falsafiy
qarashlarining samarasiga ishora qiladi.
Obrazlar tizimining tazod asosiga qurilgani ham Haydar Xoraz­
miy hikoyatlarining muhim qirralaridan biridir. Har bir hikoyatda ta­
zod san’ati bor. Yuqoridagi hikoyatlarda bazzoz bilan kampir, befarosat
odam bilan Xotam Toy, Mahmud G‘aznaviy bilan pir kabi obrazlar ta-
zodning bir namunasidir.
“Maxzan ul-asror” dostoni aruzning sari’ bahrida “musaddasi mat-
viyi makshuf ’ vaznida (muftailun muftailun foilun) yozilgan.
Haydar Horazmiy “Maxzan ul-asror” asarini yaratish bilan o ‘zbek
adabiyotida she’riy hikoyatning rivojiga munosib hissa qo‘shdi. “Max­
zan ul-asror”dagi hikoyatlarda u falsafiy, ijtimoiy-siyosiy va axloqiy-