O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

qo 'shiqmng
boshlanmasi elig va 0 ‘gdulmishning 
ilk bor suhbatidan hamda eligning 0 ‘gdulmishga tasallisidan boshlana-
169

---

di. Bu bobning boshlanmasidan - eligning 0 ‘gdulmishga bergan nasi- 
hatidan keyin voqealar rivoji boshlanadi. Bobdagi voqealar rivoji -ota­
si Oyto‘ldi vafotidan oldin eligga yozgan nomasini 0 ‘gdulmish eligga 
bergandan keyin, elig Oyto‘ldini eslaydi, undan minnatdorligini izhor 
qiladi, uning haqiga duo qiladi, 0 ‘gdulmish elig xizmatiga kiradi, u ota- 
sining pand-nasihatlarigarioya qilib, baxtiyor bo‘lib, eligning ishonchini 
va hurmatini qozona boradi, elig turli savollar bilan 0 ‘gdulmishning bili- 
mini sinab ko‘radi, elig 0 ‘gdulmishgapand berib, odamgarchilik yuksak 
fazilat va shu fazilatga qat’iy rioya qil, deb о‘git beradi, beklar o ‘zlariga 
yaqin tutadigan odamning iqboli haqida so‘z ketadi, elig 0 ‘gdulmishga 
ishonch bildirib, o‘ziga vazir qilib oladi, 0 ‘gdulmish aql-zakovati bilan 
eligga xizmatga kirishadi va h.
Bu singari pand-nasihatlar bitta 
qo ‘shiqda
mujassamlashgan. Bu 
faslda keltirilgan to‘rtlik Yusufning ijodidan bo‘lib, elig va 0 ‘gdulmish 
o‘rtasidagi suhbatga yakun yasayotganday bo‘ladi. 0 ‘gdulmishni elig 
o ‘z xizmatiga olar ekan, uning otasi Oyto‘ldi va 0 ‘gdulmishning o‘zi 
kabi zakovatli odamlar nihoyatda kam ekanidan Yusuf afsus chekadi va 
quyidagi to'rtligini keltiradi:
Yurig’li korurman yarag’lisi yoq,
Yarag’li bulunsa yurig’lisi yoq.
Qalin bod qarabash yumitti okush,
Talimda tilasa tosulg’usi yoq.
(Yuruvchilami (ko‘plab) ko‘raman5 yaraydigan yo‘q,
Yaroqlisi topilsa-chi, u yurmaydi (umri qisqa bo‘ladi).
Talay xizmatkor va qullar ko‘plab yig‘ildi,
Shu ko‘pchilik ichidan axtarsang, foydalisi yo‘q.)
Fasl so‘ngida 0 ‘gdulmishning aql-zakovati, kechayu kunduz qilgan 
xizmatlari tufayli elig ko‘p tashvishlardan xoli bo‘lgani, mashaqqatlari 
arigani, eligning yuklari yengillashib, xalqqa ko‘p manfaat yetkazadigan 
bo‘lgani bayon qilinadit.
Yusuf 
q o 'shiq
janri qoidalariga rioya qilgan holda, o‘zidan oldin 
o‘tgan donishmandlaming yoki shoirlaming o‘gitlaridan istifoda etadi va 
faslning umumiy mazmuniga singdirib yuboradi. 
Qo ‘shiq
janrining ta- 
lablari ham shunday - shoir faqat bosh qahramonlar elig va 0 ‘gdulmish 
haqida emas, balki o‘tmishdagi salaflarini, tarixiy yoki afsonaviy qahxa- 
monlar haqidagi voqealardan ham biron yo‘sinda foydalanadi, Qo‘shiqni
170

---

yakunlash uchun bu singari voqealar muhim vazifa bajaradi.
Mana shu voqealardan so‘ng 
qo ‘shiq
bir mustaqil asar singari ya- 
kunlanadi. Qo‘shiq janriga xos bu xususiyat qolgan hamma qo‘shiqlarda 
ham o‘z ifodasini topadi.
“Qutadg‘u bilig” yo‘nalishi va maqsadiga ko‘ra, didaktik asar. 0 ‘z 
davrining, turli toifa odamlaming komil, sog‘lom va illatlardan xoli ja- 
miyat bo‘lishi uchun yo‘l-yo‘riq ko'rsatadigan pandnoma. Har bir toifa- 
ga mansub odam - hukmdordan tortib oddiy fuqarogacha go‘zal xulqli, 
rostgo‘y bo‘lishi lozim.
Yusuf hamma toifaga bir xil andazada yondashmaydi. Uning turli 
toifaga qo‘ygan talablari bir-birini takrorlamaydi. U quyidagi toifalarga 
tavsif berar ekan, har bir toifaning qiyofasini ham, ichki olamini ham 
kitobxon ko‘z o‘ngida gavdalantiradi: