O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

sulton ul-salotin
unvoni berildi. 
Ammo bu unvon bilan birga 
elik
va 
tigin
unvonlari ham ishlatilaverdi.
958-970 - Musodan keyin ukasi Sulaymon ibn Abdulkarim taxt- 
»a o‘tirdi. U Arslonxon unvonini oldi. Sulaymon hukmronligi davri- 
ia xoqonlikdagi hamma xalq islomga yuz burdi. Arab tarixchilari ibn 
Vliskavayxu va ibn al-Asiming bergan maTumotlariga ko‘ra, 960-yili 
‘200.000 majusiy islomni qabul qildi”. Bu muarrixlar ishlatgan majusiy 
urklar so‘zi ostida Qoraxoniylar tushunilgan bo'lishi mumkin.
970-998 va 970-992 - Sulaymonning o‘g ‘illar Ali va Hasan hukm- 
onligi davrida sulolada ikki hokimiyatchilik hukm surdi. Ali ibn Su- 
aymon “Arslon xon” unvoni bilan Koshg‘arda, uning ukasi Hasan ibn 
Sulaymon “Bug‘roxon” unvoni bilan Bolasog‘unda hukmronlik qilardi.
163

---

992-yili aka-ukalar qo‘shni viloyatlarni, jumladan, Movarounnahmi 
qo‘shib olishga qaror qildilar. Bu davrda Somoniylar hukmdori Abul 
Qosim Nuh II ibn Mansur (976-977) edi. Somoniylar sulolasi nihoyat­
da zaiflashgan, tashqaridan boladigan hujumlarga bardosh bera olmas 
edi. Bu vaziyatdan foydalangan Hasan ibn Sulaymon Bug‘roxon 992-yili 
Somoniylar sulolasiga hujum qildi. Nuh II ni o‘zining lashkarboshila- 
ri ham, Xuroson noibi Abu Ali Simjuriy ham qo‘llab-quwatlamadilar. 
Bug‘roxonga qarshi yuborilgan turkiylar qo‘shini lashkarboshisi Foiq 
Nuh II ga xiyonat qildi. Somoniylar sulolasi mag‘lubiyatga uchradi, Nuh 
II Omulga qochib ketdi.
Kutilmaganda Hasan ibn Sulaymon Bug‘roxon 992-yil vafot etdi. 
Qoraxoniylar lashkari katta o lja bilan Farg‘onaga qaytdilar.
Nuh II Buxoroga qaytib keldi. U endi o‘zining kuchiga ishonmas 
edi. Shu bois G‘azna hukmdori, kelib chiqishi turk bo‘lgan Sabuk tegin- 
ga yordam so‘rab murojaat qildi. Sabuk tegin Nuh II ning iltimosini qa­
bul qilib, yigirma ming askarini boshlab Movarounnahrga tomon yolga 
chiqdi. U Amudaryoni kechib o‘tdi va aw al Keshga, so‘n Naxshobga 
hujum qildi. U yerdan esa Nuh bilan birga Abu Aliga va Foiqqa qarshi 
otlandilar. Bir necha hujumlardan so‘ng isyonchilar qo'shini tor-mor qi­
lindi, Abu Ali va Foiq Jurjonga qochdilar.
997-yili Nuh II va Sabuk tegin vafot etdilar. Nuh II ning o‘g‘li amir 
Mansur II (997-999 ) G‘aznaviylar hukmdori Abul Qosim Mahmud ibn 
Sabuk teginning kuchli ta’siri ostida qoldi. (Bu shaxs tarixda Mahmud 
G‘aznaviy nomi bilan mashhurdir.) Ali bilan Hasan Nishopur hukmdori 
Bektuzun va ilgari Qoraxoniylarga qo'shilgan Foiq Mansur II ga yaqin- 
lashishga qo‘rqdilar. Fitna bilan Mansur II ning ko‘zlarini ko‘r qildirdi- 
lar. Tez orada (999-yili) Mansur II ham olamdan oldi.
Xullas, 999-yili Qoraxoniylar lashkari Somoniylami yiqitdi. Ali 
Arslon hayotligida kichik o‘g‘li Nasmi taxt vorisi qilib e’lon qilgan edi. 
Nasr ibn Ali Arslon xoqon (998-1017) Buxoroni egalladi. U Somoniylar 
sulolasining oxirgi hukmdori Abdulmalik II ni oilasi bilan zindonband 
qildi.
Shunday qilib, Qoraxoniylar sulolasi tarkibiga Sharqiy Turkiston, 
Janubiy Qozoglston, shuningdek, 0 ‘rta Osiyoning Amudaryo sharqiy 
qirg‘oqlarigacha boigan hamma yerlari kirdi.
Qoraxoniylar sulolasida boshlangan siyosiy tarqoqlik o‘z oqibatlari- 
ni ko‘rsata boshladi. Amakivachchalar - Musoning o‘g‘li Ali Arslon xon
164

---

bilan Sulaymonning o‘g‘li Hasan ibn Bug‘roxon o‘rtasidagi ziddiyatlar 
kuchli xonliklarning Qoraxoniylarga ta’sir o ‘tkazishiga yo‘l ochib berdi. 
Shu paytda Markaziy Osiyoni asosan qitaniylar (turk-mo‘g‘ul urug‘la- 
ridan bo‘lib, 907 - 1125-yillarda Qitaniy davlati hukm surdi) egallab 
olgan edi. 1017-yili qitaniylar yettisuvga bostirib kirib, Bolasog‘ungacha 
yetib bordi. Ammo Qoraxoniylar hukmdori Tug‘on xon lashkari qita­
niylar qo'shinini tor-mor qildi, qitaniylar sharqqa chekinishga majbur 
bo‘ldilar.
1040-yilga kelganda, Qoraxoniylar sulolasi ikkiga - g ‘arbiy va shar- 
qiy xonliklarga boMinib ketdi. Oradan bir yil o ‘tiboq sharqiy xonlik qo- 
raxitoylarga qaram bo‘lib qoldi. Har ikkala xonlik o'rtasidagi ziddiyat­
lar, kelishmovchiliklar oxir-oqibat taxminan qirq yillardan keyin g‘arbiy 
Qoraxoniylami ichdan yemirdi va ular Saljuqiylarga qaram bo‘lib qoldi. 
1210-yilda esa g‘arbiy Qoraxoniylar Muhammad Xorazmshoh II ning 
vassaliga aylandi. Nihoyat, oradan ikki yil o‘tgach - 1212-yili Nayman 
xoni Kuchluk xon 0 ‘zgan va Koshg'arda sharqiy Qoraxoniylami yo‘q 
qildi. 0 ‘sha yiliyoq Samarqandda G‘arbiy xoqonlikka ham barham be- 
rildi.
Qoraxoniylar davridan madaniy yodgorliklar kam saqlanib qolgan. 
Yozma adabiy yodgorliklar “Qutadg‘u bilig”, “Devonu lug‘atit-turk”, 
“Hibatul -haqoyiq”dan tashqari, arxitektura va amaliy san’at namunala- 
ri - Buxorodagi Minorai Kalon, Navoiy shahri yaqinidagi Raboti Malik 
karvonsaroyi, 0 ‘zgan shahridagi ayrim maqbaralar Qoraxoniylar davri­
dan yetib kelgan.