O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti tahlilning fizik-kimyoviy usullari

Nodir gazlar va ularning ahamiyati

Nodir gazlar havoning hajm jihatdan 0,94% ini , massa jihatdan 1,3% qismini tashkil etadi. Nodir gazlarni boshqacha inert gazlar deb ham yuritiladi. Chunki bu gazlar kimyoviy jihatdan juda barqaror hisoblanib, boshqa moddalar bilan kimyoviy reaksiyaga kirishmaydi. Bu gazlarga D.I. Mendeleyev davriy jadvalining VIII(A) guruhidagi ele-mentlar kiradi. Bular: He–geliy, Ne–neon, Ar–argon, Kr–kripton, Xe – ksenon, Rn – radon.

Ishlatilishi. Geliydan suv osti ishlarida foydalaniladi. G‘avvoslarga azot o‘rniga geliy qo‘shilgan sun’iy havo berish ularning suv ostida uzoqroq turishiga imkon beradi va suv yuzasiga chiqish vaqtida bosimning o‘zgarishidan paydo bo‘ladigan kasallik alomatlarini birmuncha kamaytiradi. Suyuq geliy juda past temperaturalar hosil qilish uchun ishlatiladi.

Inert gazlar elektrotexnikada keng qo‘llaniladi. Argon aktiv bo‘lmaganligi va issiqlikni juda yomon o‘tkazganligi uchun elektr lampalarini to‘ldirishda azot bilan birga ishlatiladi. Rangdor reklama naylari ham argon bilan to‘ldiriladi, bunday naylar orqali tok o‘tkazilganda chiqqan yorug‘lik zangori rangli bo‘ladi. Bundan tashqari argondan metallurgiyada ham foydalaniladi. Metallurgik pechlar ichidagi havoni bo‘shatish uchun va suyuqlangan metall tarkibida qolib ketgan kislorodni chiqarish uchun argon gazi yuboriladi. Bunda argon gazi pech ichidagi havoni siqib chiqaradi, o‘zi esa yuqori haroratdagi metall bilan reaksiyaga kirishmaydi. Metall yuqorisida havo qolmagani sababli metall ichida qolib ketgan kislorod o‘z-o‘zidan metall tarkibidan yuqori qatlamga intilib, konsentratsiyalar gadiyenti hosil bo‘lganligi tufayli metall fazasidan chiqib ketadi va metall sifati yaxshilanadi.

Neon to‘q sariq – qizg‘ish rangda ravshan yonadigan reklama naylarini to‘ldirishda ishlatiladi. Bundan tashqari, neon to‘ldirilgan naylardan elektrotexnikada to‘g‘rilagichlar sifatida va boshqa maqsadlarda foydalaniladi. Kripton va ksenon issiqlikni argondan ham kamroq o‘tkazadi, shu sababdan, bunday gazlar bilan to‘ldirilgan elektr lampalari azot yoki argon bilan to‘ldirilgan lampalarga qaraganda uzoqroqqa chidaydi va ancha tejamli bo‘ladi.

Kripton bilan ksenon ftor bilan turg‘un birikmalar hosil qiladi. Ksenonni 400⁰ C da nikeldan yasalgan idishda ftor bilan qizdirganda ksenon ftorit XeF₄ ni hosil qiladi.

Kr + F₂ ^{-196 C} KrF₂ Kriptonning ftor bilan birikmasi KrF₄ suyuq azot bilan sovutilgan sharoitda sintez qilib olinadi. Oksidlanish darajasi +6 bo‘lgan ftorid amfoter xususiyatni namoyon qiladi:

XeF₆ + 2MF → M₂[XeF₈] va M[XeF₇]XeF₆ suvda eritilganda ftorid kislota HF va ksenon kislota Xe(OH)₆ – qattiq moddaga ayla-nadi. Bu mahsulot ozgina qizdirilganda (30⁰ C) kuchli portlaydi.