O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi a. T. G’ofurov, S. S. Fayzullayev u. E. Raxmatov g enetika dan m a sa la va

1§. Belgilarning jins bilan birikkan holda nasidan-naslga
berilishi.
Autosomalarga o’xshash jinsiy xromosomalarda ham genlar 
joylashgan bo’ladi. Lekin, X va Z jinsiy xromosomalarda genlar soni 
ko’p. Y va W jinsiy xromosomalarda genlar son jihatidan ham kam 
bo’ladi. Bu genlar ta’sirida vujudga kelgan belgilar jins bilan bog’liq 
holda nasidan-naslga beriladi. Lekin, X va Y, Z, va W jinsiy xromoso- 
malar belgilarning nasidan-naslga o ’tishida har xil qiymatga ega.Odatda, 
jinsiy xromosomalarda joylashgan genlar indeksi ulaming yuqorisiga 
yoziladi. Chunonchi, odamda qon ivimaslik belgisini namoyon etuvchi 
gen Xh yoki daltonizmni vujudga keltiruvchi gen Xd bilan ifodalanadi. 
Jinsiy xromosomalarda joylashgan genlar ta’sirida rivojlanadigan 
belgilar jins bilan bog’liq belgi deb yuritiladi. Bu belgilar ham xuddi 
autosomadagi genlar ta’sirida vujudga kelgan belgilar singari bir xillari 
dominant, boshqa xillari retsessiv holatdabo’lishi mumkin.(lOjadval)
1 0
- jadval
A
1
va Z xromosoma bilan bog’liq holda nasidan-naslga o’tadigan
b e lg ila r i
Dominant belgi
Retsessiv belgi
Kanareykada
patning yashil rangi
patningjigarrangi
Tovuqda
chipor pat
chipor bo’lmagan pat
Drozofila meva pashshasida
kulrang tana
sariq tana
qizil ko’z
oq ko’z
Tut ipak qurtida
urug’ning oq rangi
urug’ning qora rangi
Odamda
qonning normal ivishi
Gemofiliya
ko’zning normal ko’rishi
Daltonizm
Jins bilan bog’liq holda belgilarning nasidan-naslga o’tishga doir 
masalalami yechish uchun: a)maktab o ’quvchilari talabalar jins, jinsiy 
xromosomalar, jins 
bilan 
bog’liq 
belgilar, jinsiy 
xromosoma 
tarqalmaganda yoki birikkandagi belgilarning nasldan-nasl o’tishini 
tushungan; b)nima sababdan jinsiy xromosoma bilan bog’liq belgilar
45

---

kelgusi bo’g’inda qarama-qarshi jinslarga berílishini; v)jins bilan bog’Iiq 
holda nasldan-naslga o ’tishni asosiy sabablarini o ’zlashtirgan bo’lishi 
kerak.
M asalalar yechish metodikasi
Gemofiliya kasallígini hosil etuvchi 
h
gen 
X
xromosomada 
joylashgan. Otasi gemofiliya bilan kasallangan sog’lom qiz ota-onasi 
sog’lom bo’lgan yigitga turmushga chiqqan. Ulardan: a) tug’ilgan qiz- 
o’g’il bolalarda mazkur kasallikning namoyon bo’lish ehtimoli qanday?
b) agar shu oilaning qizlari sog’lom yigitga turmushga chiqsa yoki o ’g’li 
sog’lom qizga uylansa, nevaralarda gemofiliya kasalligi namoyon 
bo’lish ehtimoli qanday?
Yechish:
Qizning otasi XhY, yigitning ota-onasi XH XH, XH Y 
fen 
qiz (tashuvchi) yigit (sog’lom)
P gen 
XHXh 
x 
XH Y