O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. U. Samadov, D. B. Xoliqulov, M. S. Saidova

1.1 (а,b)-rasm. Metall temir-tersak chiqindilari 
Tabiiy xom ashyoning kamayib borishi sababli, metall parchalari va 
chiqindilarini qayta ishlash tobora oshib bormoqda.
Hozirgi kunda metall parchalari va chiqindilarini qayta ishlash keng qamrovli 
ishlab chiqarish sohalaridan hisoblanib, jami ishlab chiqarilayotgan rangli 
metallarni 30 % qora metallarni 70-80 % tashkil qilmoqda. Quyidagi 1.1-jadvalda 
1980 yildagi birlamchi va ikkilamchi metallar ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari 
keltirilgan. 
Xom ashyoni ishlab chiqarish, boyitish va metallurgik qayta ishlash bilan 
metall temir-tersaklari va chiqindilaridan metall olish solishtirishganda bir qancha 

---

18 
afzallik ko‘zga tashlanadi. Bu avfzalliklarni asosiylari quyidagilarni tashkil qiladi: 
1.1-jadval. 
2000-yildagi rudadan va metal parchalari va chiqindilarini ishlab chiqarish 
ko‘rsatkichlari (ming. tonna hisobida) 
Metall 
Ishlab chiqarish 
Ikkilamchi metallarning 
umumiy miqdoridagi ulushi 
Ruda xom 
ashyosidan 
Ikkilamchi xom 
ashyodan 
Alyuminiy 
Mis 
Ruh 
Qo‘rg‘oshin 
Qalay 
11600 
6040 
4273 
2507 
181,3 
2900 
3870 
915 
1500 
51,82 
20 
39 
17,5 
37.4 
22.2 
1. Nisbatan kam kapital qo‘yilmalar talab qiladi. 
2. Qayta ishlash texnologiyasini yuqoriligi. 
3. Energiyani sezilarni darajada kam sarf bo‘lishi. 
4. Qayta tiklanmaydigan mineral xom ashyo resurslaridan foydalanish 
kamayadi. 
5. Atrof muhitga zarari kamayadi. 
Metall parchalari va chiqindilari qayta ishlab chiqarishda materiallarga, elektr 
energiyaga, yoqilg‘iga ketgan sarf-xarajatlar birlamchi metall ishlab chiqarishga 
qaraganda ancha kam sarf bo‘ladi. Masalan, elektr energiyani sarfi birlamchi mis 
ishlab chiqarishda 6,2; ruh ishlab chiqarishda 3,6; alyuminiy ishlab chiqarishda 
19,5; nikel ishlab chiqarishda 9,3; qo‘rg‘oshin ishlab chiqarishda 2,3 marta metall 
parchalari va chiqindilari qayta ishlab chiqarganga qaraganda ko‘p bo‘ladi. 
Hozirgi kunda muddatini o‘tagan mashina, mexanizmlar, uskunalar, metall 
konstruksiyalar juda ko‘p yig‘ilib qolganki, bularni yo‘qotishni birdan-bir yo‘li 
metall parchalari va chiqindilari
qayta ishlashdir. Metall ajratib olish iqtisodiy 
jihatdan o‘zini oqlamayotganligi, transport xarajatlarining qimmatligi metall 
resinklingining rivojlanishiga turtki berdi. 

---

19 
Hozirgi konlardagi metall miqdorini kamayib ketganligi uchun ko‘pgina 
konlar yaroqsiz deb topilib, ishlab chiqarishdan olib tashlandi. Bunday konlarga 
Uchkuloch, Qo‘rg‘oshinkon, Uchquduq va boshqalarni misol qilib ko‘rsatish 
mumkin. Bundan ko‘rinib turibdiki kelajakda metall resinklingini rivojlantirish, 
muddatini o‘tagan mashina-mexanizmlarni qaytadan metall holiga keltirish, buning 
uchun metall chiqitlari va temir-tersaklarini isrof qilmaslik kerak. Metall 
konstruksiyalar, mashina-mexanizmlarni ishlash muddati 25 yil, mana shu 25 yil 
ichida bu konstruksiya, mashina-mexanizmlarni 25 foizi ishdan chiqadi. Bu 
korroziya, chang, nam ta’sirida emirilishi natijasida yuz beradi. Bu chiqitlar va 
temir-tersaklar ochiq joyda qolib ketishi natijasida yaroqsiz holga kelishi 
mumkin. 
O‘zbekiston metallurgiya sanoati o‘z mavqeini yildan-yilga mustahkamlab 
bormoqda. Negaki, qudratli mineral-xomashyo bazasi va tog‘-kon sanoati 
korxonalarining mavjudligi tufayli mamlakatimiz Markaziy Osiyo mintaqasida 
qora va rangli metall ishlab chiqarish bo‘yicha yetakchi o‘rinlardan birini 
egallaydi.
Rangli va qora metallarni ishlab chiqarishda va foydalanishda-ikkilamchi xom 
ashyolardan olingan metall va qotishmalarni ulushi sezilardi darajadadir. 1.2-
jadvalda rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarda ohirgi 50 yil ichida rudadan 
va metall parchalari va chiqindilaridan rangli metallarni ishlab chiqarishning 
o‘rtacha yillik o‘sish dinamikasi keltirilgan. 
Rangli metall parchalari va chiqindilaridan umumiy rangli metallar ishlab 
chiqarishdagi ulushi o‘rtacha 30 foizni tashkil qiladi. 
Metall parchalari va chiqindilarini qayta ishlab, metallar ishlab chiqarishda 
dunyo davlatlari ichida AQSH yuqori mavqega ega, u rivojlangan davlatlar 
ishlab chiqarayotgan mis va alyuminiyni yarmini ishlab chiqaradi.