Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Makon va vaqtning topologik xossalari. 
Topologik xossalarga sifat 
koʻrsatkichlari, makon va vaqtning uzluksizligi, bogʻliqligi, vaqt tartibi, 
yoʻnalishi va oʻlchamliligi kiradi
. 
Makonning topologik xossalari – 
makonning bir xilligi, izotropligi (jarayonlar ayni bir sharoitda bir xil 
kechishi) hamdir. Vaqtning topologik xossalari - bir yoʻnalishlilik, muayyan 
oʻlchovlilik, orqaga qaytmaslik.
Bu koʻrsatkichlarning hammasi hanuzgacha 
faylasuflar shugʻullanadigan qator muammolarni tashkil etadi va falsafiy 
jihatdan ilmiy-nazariy asoslashga muhtojdir.
Vaqt tartibi va yoʻnalishi
. Vaqt shakllanishi yoki oʻtishining obyektiv 
xususiyati toʻgʻrisidagi masala qadimdan hozirgi kungacha qizgʻin bahsga 
sabab boʻlayotgan muammodir. Odatda, vaqt tartibi va yoʻnalishi toʻgʻrisida 
soʻz yuritilganida, uning oʻtmishdan hozirgi vaqt orqali kelajakka oʻtishi 
nazarda tutiladi. Vaqt bir yoʻnalishli, nosimmetrik va orqaga qaytmaydigan 
jarayon sifatida namoyon boʻladi.
Borliq hodisalarini vaqtda tartibga solish uchun «vaqt» tushunchasining 
ikki majmuidan foydalanilgan: 
«Oʻtmish – hozirgi vaqt – kelajak» 
tushunchasining sifati va mazmunini ifodalashda vaqtning psixologik tavsifi 
koʻproq mos keladi. Vaqtning miqdoriy tahlil uchun : «oldin – ayni bir 
vaqtda – keyin» tushunchalari qoʻllaniladi
. 
Borliq 
hodisalarini vaqtda tartibga solish uchun «vaqt» 
tushunchasining ikki majmuidan foydalanilgan: A majmui – «oʻtmish – 

---

203 
hozirgi vaqt – kelajak» va V majmui – «oldin – ayni bir vaqtda – keyin». 
Vaqtning miqdor koʻrsatkichlari qayd etilgan hollarda vaqt tushunchalarining 
ikkinchi majmuidan foydalanilgan. Masalan: 4 minut oldin, 5 minut keyin va 
h.k. miqdor tahlilini ifodalaydi. Ammo tilimizning tuzilishiga koʻra 4 soat 
«oʻtmish», 5 minut «kelajak» qabilida gap tuzish imkoni yoʻq. Vaqtni 
tushunishning bu ikki xil jihati 1908 yilda J.Mak-Taggart tomonidan aniq 
tavsiflangan. U «vaqt» tushunchasining ikki majmui haqidagi tasavvurni 
ilmiy muomalaga kiritdi.