Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Geotsentrik va nogeotsentrik moddiy tizimlar. 
Geotsentrik dunyo 
haqidagi tasavvur Yer miqyosidagi obyektlarga daxldor nazariyalarning 
umumlashtirilishi natijasida yuzaga kelgan. Unda, aynan Yer dunyosi andoza 
va negiz sifatida qabul qilinadi. 
Geotsentrizm ta‘limotiga koʻra, moddiy 
tizimlarning atributlari barcha darajalarda biz Yer sharoitida duch keluvchi 
atributlar bilan bir xil boʻladi. Geotsentrizm makon, vaqt, sifat, sababiyat va 
boshqa atributlar ontologik ma‘noda yagonadir, 
degan tasavvurga 
asoslanadi.
Atributlarning universal mazmuni, inson tanasi mavjudlik shart-
sharoitlarida namoyon boʻluvchi atributlarning universal mazmuniga mos 
kelishi geotsentrik dunyodir
. Bu Nyuton vaqti (zamoni), Evklid makoni 
dunyosidir.
Atributlarning universal mazmuni, inson tanasining mavjudlik shart-
sharoitlarida namoyon boʻluvchi atributlarning universal mazmunidan farq 
qiluvchi moddiy obyekt nogeotsentrik dunyo deb ataladi.
«Nogeotsentrik 
1
Қаранг: Степанов А.М. Гомеостатическая модель сознания. Вербальная оболочка // Сознание и физическая 
реальность. – М., 1998. №4. – 60-б. 

---

188 
dunyo» tushunchasi nonyuton vaqti (zamoni), noevklid makoni, umuman, 
borliqning nogeotsentrik turini nazarda tutadi. Mikrodunyo va megadunyoni 
nogeotsentrik dunyolar tomon mavjud boʻlgan «darcha»lar deb faraz qilish 
uchun asoslar mavjud. Ularning qonuniyatlari bizga oʻzaro ta‘sirlarning 
oʻzga turini uzoq darajada boʻlsa ham tasavvur qilish imkonini beradi. aynii 
vaqtda, makrodunyo aloqalari va oʻzaro ta‘sirlari borliqning geotsentrik turini 
aks ettiradi. Shunga qaramay, universal mazmunning «geotsentrik 
andoza»dan ogʻish xususiyati toʻgʻrisidagi masalani faqat amaliyotda echish 
mumkin. Bu erda falsafadan koʻra aniq fanlarga asoslanish lozim.
Hozirgi zamon metodologlari pirovard maqsadga asoslanadigan va 
azaldan maqsadga muvofiq xususiyatga ega boʻlgan tizimlar bilan stixiyali 
xususiyatlarni namoyish etuvchi mutlaqo ochiq tizimlarni farqlashni taklif 
qiladi. Mazkur tasnif yangi narsa paydo boʻlishi mumkin boʻlgan maqsadni 
belgilash mexanizmiga yangicha nazar bilan qarash imkonini beradi.
Noorganik, organik va ijtimoiy tizimlar moddiy tizimlarning eng koʻp 
uchraydigan turlari hisoblanadi. Moddiy tizimning noorganik turini 
tasniflashda uning elementar zarralar va maydonlar, atom yadrolari, atomlar, 
molekulalar, makroskopik jismlar, geologik tuzilmalar kabi elementlari qayd 
etiladi. 
Moddiy tizim organik turining tuzilishi bir necha darajadan iborat: 
hujayrasiz daraja - DNK, RNK, nuklein kislotalar, oqsillarni; hujayrali 
daraja – mustaqil mavjud boʻlgan bir hujayrali organizmlarni; koʻp 
hujayrali daraja – toʻqimalar, organlar, funksional sistemalar (asab 
sistemasi, qon eltuvchi sistema), ya‘ni organizmlar (oʻsimliklar va 
hayvonlar)ni oʻz ichiga oladi. 
Organizmlardan yuqori tuzilmalar ham 
farqlanadi: bu umumiy genofond bilan bogʻlangan bir turga mansub 
jonzotlarning populyasiyalari – biologik birliklar (oʻrmondagi boʻrilar 
toʻdasi, koʻldagi baliqlar galasi, chumoli uyasi yoki buta‘zor va 
boshqalar)dir. Populyasiya‘ning yaxlitlik darajasi uning tarkibiga kiruvchi 
ayrim organizmlarning xususiyatlari va koʻpayishini tartibga soladi. Masalan, 
chigirtkalar biomassasi muayyan chegaradan oshib ketsa, ularning 
koʻpayishini sekinlashtiruvchi mexanizmlar ishga tushadi. Jonli materiya 
tuzilishining organizmlardan yuqori darajasiga populyasiyalardan tashqari 
biotsenozlar kiradi. Biotsenozlarning yaxlit tizimida populyasiyalar shunday 
bogʻlanganki, ulardan birining hayot faoliyati mahsulotlari boshqasining 
yashash shart-sharoitlariga aylanadi. Masalan, oʻrmon muayyan biotsenoz 
hisoblanadi: 
unda 
yashovchi 
oʻsimliklar, shuningdek hayvonlar, 
zamburugʻlar, lishayniklar va mikroorganizmlarning populyasiyalari oʻzaro 
ta‘sirga kirishib, yaxlit tizimni vujudga keltiradi.
Biosfera doirasida moddiy tizimning alohida turi - kishilik jamiyati 
rivojlangan. Bu ijtimoiy tizim ham alohida kichik tizimlar individ, oila, 
guruh, jamoa, davlat, millat va boshqalarni oʻz ichiga oladi. Materiya 
tuzilishining alohida turi sifatidagi jamiyat odamlar faoliyati tufayligina 

---

189 
mavjud boʻladi. Shu sababli jamiyatga oʻz ehtiyojlarini qondirish va 
rivojlanish imkonini beruvchi ijtimoiy ishlab chiqarish bilan bogʻliq inson 
faoliyati substansional negiz hisoblanadi.