80
unsurlardan oʻzib ketadi‖
1
, deb ta‘kidlaydi. Beruniy ―Hindiston‖ asarida
unsurlarning yerga oddiy intilishi toʻgʻrisida emas, balki barcha
ogʻirliklarning Yer markaziga tortilishi haqida fikr yuritadi. Beruniyning Ibn
Sinoga bildirgan e‘tirozlarida muhitning ogʻirligini e‘tirof etishi bu fazo
jismlari bilan Yer oʻrtasidagi tortilish kuchlari borligini tan oladigan fikrga
yaqinlashganligini koʻrsatadi.
Beruniyning boshqa dunyolar mavjudligi toʻgʻrisidagi taxmini uning
falsafiy yutuqlaridan biri hisoblanadi. Beruniy
boshqa dunyo haqida fikr
yuritar ekan, boshqa moddiy dunyo ehtimol bizning dunyomiz singari tabiiy
xususiyatga ega boʻlib, ―harakat yoʻnalishlari esa, bizning dunyomizdagi
harakat yoʻnalishlaridan farq qiladi‖, deydi
2
.
Buyuk tabiatshunos Beruniy oʻzining salaflari, xususan, Ahmad
Fargʻoniy va Muhammad Xorazmiy ishlab chiqqan bilishning ilmiy usulini
rivojlantirib, yanada chuqurlashtirdi. Uning aytishicha, ―Kuzatishning
koʻpligi koʻrilgan narsalarni eslab qolish qobiliyatini yaratadi‖. Beruniy
oʻzining oʻgitida: ―Biliming shundayki, u yalangʻoch boʻlsang ham oʻzingda
qoladi, uni hammomga kirganingdagi xoʻllik ham yoʻqota olmaydi‖, -deydi.
Beruniy inson xotirasini ―Allohning tuhfasi‖, deb hisoblaydi. U ―tirishqoqlik
va koʻp shugʻullanish bilan ham xotirani mustahkamlash mumkin‖
3
, -deydi.
Markaziy Osiyo, Yaqin va Oʻrta Sharqda
tajribaga tayanuvchi
fanlarning asoschilaridan boʻlgan Beruniy tabiat hodisalarini bilishdagi
nazariy-mantiqiy xulosa, qiyoslashning ahamiyatini benihoya katta ekanligini
uqtirib oʻtadi. Beruniy tarixiy hodisa va voqealar haqiqatini bilishga taalluqli
hamma masalalarni har taraflama oʻrganish zarurligini koʻrsatadi va bu bilan
notoʻgʻri yoʻlga tushib qolishdan ehtiyot boʻlishga chaqiradi. U shunday
yozadi:
―Xabar koʻz bilan koʻrgandek boʻlmaydi, degan kishining soʻzi juda
toʻgʻridir. Chunki koʻrish koʻringan narsaning oʻzi bor paytida va oʻz joyida
turganida qarovchi koʻzining uni uchratishdan iboratdir. Xabarga yolgʻon-
yashiqlar qoʻshilmaganda, u koʻrishga nisbatan ortiqroq oʻrinda turgan boʻlar
edi. Chunki koʻrish va qarash shu payt, shu on bilan cheklanadi. Xabar esa
narsaning koʻringan payti va vaqtdan ilgari oʻtgan va keyin keladigan
hollaridan darak beradi; ana Shuning uchun
xabar mavjud narsalardan ham,
kelajak narsalardan ham darak beraveradi. Yozish xabar turlarining biri
boʻlib, uni boshqa turlardan koʻra afzalroq hisoblash mumkin; qalamning
mangu yodgorliklari boʻlmaganda, xalqlarning tarixini qanday bilar edik?!
Soʻngra, odatda boʻlgan hol haqida berilgan xabar bir xil emas, balki
rost va yolgʻon boʻlishi mumkin‖
4
.
1
Шарипов А. Малоизвестные страницы переписки между Беруни и Ибн Синой.//Общественные науки в
Узбекистане, –№ 5. 1965, –С.39.
2
Ўша жойда.
3
Ўша жойда.
4
Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 2-жилд, –Т.: Фан, 1965. –Б.25.
81
Kuzatish, koʻrish, tajribalar qilish, mantiqiy umumlashmalar chiqarish,
ma‘lumotlarni toʻplash, xalq ogʻzaki ijodi, yozma yodgorliklarni oʻrganish,
barcha xabar, manba‘larga tanqidiy qarash haqiqatni
aniqlash uchun ularni
bir-biri bilan taqqoslab koʻrish, til qurilishini, yozuvlarni oʻrganish – bular
hammasi oʻrta asrning buyuk qomuschisi Abu Rayhon Beruniy ilmiy
usulining asosini tashkil etadi.
Beruniyning falsafiy qarashlari tabiiy-ilmiy qarashlari ta‘sirida
shakllangan. U modda va zamon, qonuniyat, zarurati va tasodifiyat, harakat
va
rivojlanish, ziddiyat sabab va oqibat kabi falsafiy muammolarga katta
e‘tibor bergan. Beruniyning asarlarida bilish masalalari muhim oʻrin tutadi.
Beruniy fikricha bilishga boʻlgan qiziqishning ikkita sababi bor. Birinchidan,
bu oʻziga xos lazzatdir. Ikkinchidan, bilishdan maqsad odamlar ehtiyojlarini
qondirishdir. Bilish sezgilar etkazib bergan ma‘lumotlardan boshlanadi. Ular
bilishning yuqori bosqichi aqliy bilish uchun oʻziga xos koʻmakchi va asos
boʻlib xizmat qiladi. Bilimning chinligi kuzatuv va sinov-tajriba orqali
belgilanadi. Ular tufayli ashyolarning muhim jihatlari oʻrganiladi, ularning
miqdoriy tomonlari aniqlanadi, bilish jarayonining samaradorligi oshib
boradi. Beruniy fikriga koʻra, inson qiyofasi tabiat ta‘sirining natijasidir.
Uning
ichki qiyofasiga kelsak, uni inson Cheksiz sa‘y-harakatlar oqibatida
tubdan oʻzgartirishi mumkin. Har bir kishi oʻz xulq-atvorining sohibidir.
Jamiyat tadrijiy oʻzgarishlar orqali rivojlanib boradi. Adolat, fuqaro uchun
gʻamxoʻrlik, zulmni bartaraf etish, jamiyatni aql va adolat tugʻi ostida
boshqarish mutafakkirning idealidir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
