Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Materiya kategoriyasining funksiyalari qoʻyidagilar: 

---

175 

ongga, ma‘naviy kuchlarga bogʻliq boʻlmagan obyektiv borliqning 
mavjudligi haqidagi fikrni ifodalaydi; 

barcha narsalarda mavjud boʻlgan umumiy xossalarni tavsiflaydi; 

barcha narsalarni bilishga eltuvchi yoʻlni, ularni bilishda amal qilish 
lozim boʻlgan umumiy dastur yoki strategiya‘ni umumiy koʻrinishda 
belgilaydi.
Bu funksiyalarni materiya kategoriyasi falsafaning keyingi rivojlanishi 
jarayonida saqlab qoldi.
Materiya’ning tashkil topish darajalari
. Materiya‘ning jonsiz, jonli 
va ijtimoiy kabi tarkibiy darajalari farqlanadi. Ular borliqning asosiy shakllari 
bilan mos keladi. Bunda turli darajalar bir-biri bilan uzviy bogʻliqdir. aynii 
vaqtda ularning tarkibida muayyan ierarxiya va soddaroq shakllardan (jonsiz 
materiyadan) murakkabroq shakllar (jonli va ijtimoiy materiya) sari yuksalish 
kuzatiladiki, bugungi kunda ularning mavjudligi faqat sayyoramizga nisbatan 
oʻzining ilmiy tasdigʻini topgan. Jonsiz tabiatning tuzilishi va rang-barangligi 
haqidagi tasavvurlar esa, mikro, makro va megadunyolarni qamrab olib, 
tinimsiz kengayib va teranlashib bormoqda.
Jonsiz materiya tizimi quyidagi darajalar bilan tavsiflanadi: 
a) 
mikrodunyo
(mikroelementlar darajasi). Unga maydonlar va 
elementar zarralarning oʻzaro ta‘siri xos. Bu juda kichkina obyektlar dunyosi. 
Mazkur zarralarning mavjudlik vaqti sekundning milliardlab ulushlari bilan 
oʻlchanadi, harakat tezligi esa Yorugʻlik tezligiga yaqinlashadi; 
b) 
makrodunyo
katta obyektlar dunyosi. Bu diapa‘zon bilan atomlar, 
molekulalar, makrojismlar, sa‘yyoralar va yulduzlar, sa‘yyoralar tizimlari 
qamrab olinadi. Tabiatning mazkur sohasini oʻrganishning asosiy obyektlari 
– yulduzlararo boʻshliq, galaktika, metagalaktikalar.
v)
m
egadunyo
jonli materiya tizimi hozircha faqat Erda ma‘lum. 
Aksariyat materialist-tadqiqotchilar fikriga koʻra, uning vujudga kelishi 
materiya‘ning tabiiy va qonuniy oʻz-oʻzidan rivojlanishi mahsulidir. Jonli 
materiya darajasiga oʻz-oʻzidan uyushish, rivojlanish, in‘ikosning murakkab 
shakllarini kasb etish, oʻzini oʻzi boshqarish va koʻpayish qobiliyatiga ega 
boʻlgan barcha tirik mavjudotlar kiradi. Jonli materiyada hujayrasiz daraja 
(DNK, RNK kislotalari va oqsillar)ni, hujayrali va koʻp hujayrali organizmlar 
– oʻsimliklar, hayvonlarni farqlash mumkin. Yuksak darajada uyushgan 
strukturalar, bir-biri bilan nasl orqali bogʻlangan populyasiyalar alohida 
darajalarni tashkil etadi. Biologik turlar, populyasiyalar va atrof-muhitning 
oʻzaro ta‘siri biogeotsenozni yaratadi, biogeotsenozlarning oʻzaro ta‘siri 
natijasida esa hayotning global tizimi – biosferavujudga keladi. Biosfera 
tizimida litosfera, gidrosfera va atmosfera oʻzaro ta‘sirga kirishadi, atmosfera 
orqali Yer bilan kosmos oʻrtasida almashinuv sodir boʻladi. Jonli materiya 
tizimining koʻrsatilgan barcha elementlari oʻrtasida muvozanatni saqlash 
sa‘yyoramizda hayotni saqlashning zaruriy shartidir.

---

176 
Biosfera rivojlanishining muayyan bosqichida moddiy tizimning 
alohida turi – ijtimoiy uyushgan materiya yoki jamiyat vujudga keldi. Bu 
hayot rivojlanishining oliy shakli, fikrlovchi va borliqni ongli ravishda 
oʻzgartiruvchi shaxslar va turli darajadagi birlashmalarning majmuidir. Oʻz 
navbatida jamiyat bir-biri bilan kesishuvchi turli tizimlar, chunonchi: inson, 
ijtimoiy tuzilmalar (oila, turli guruhlar, birlashmalar, partiyalar, millatlar, 
davlatlar)ni, inson tomonidan yaratilgan, mehnat quroli va texnikani oʻz 
ichiga oluvchi moddiy madaniyatni qamrab oladi.
Materiya tarkibiy darajalarining aniq chegarasini aniqlash mushkul. 
Uni fan doimo qayd etavermaydi. Bizning bilimlarimiz tobora chuqurlashib, 
darajalarning yangi va yangi sifat chegaralarini aniqlaydi. 
Materiya‘ning 
tarkibiy 
darajalari 
toʻgʻrisida 
soʻz 
yuritilganida, 
subelementar, 
mikroelementar, yadroviy, atom, molekulyar, makroskopik va kosmik 
darajalar ham tilga olinadi. Materiya‘ning mikroskopik darajasida fizika 
taxminan 10
–
15sm uzunlikda taxminan 10
–
22 ga teng vaqt ichida yuz 
beruvchi jarayonlarni oʻrganish bilan shugʻullanadi. Megadunyoda esa, 
kosmologiya taxminan 1010 ga teng vaqt (Koinot yoshi) ichida yuz beruvchi 
jarayonlarni 
oʻrganadi.
Materiya‘ning 
tarkibiy 
darajalari 
gʻoyasi 
metodologiya mutaxassislari tomonidan sababiyat va dunyoni bilish 
mumkinligi gʻoyasi bilan bir qatorda juda yuksak baholanadi.
Аynii vaqtda shuni qayd etish zarurki, materiya‘ning tarkibiy darajalari 
tasnifi zamirida chiziqli ierarxiya tamoyili yotadi. Bu erda «qism butundan 
kichkina» tamoyili amal qiladi. Lekin bu dunyolarning biri soddaroq, 
ikkinchisi murakkabroq, degan ma‘noni anglatmaydi. Dunyolar qism va 
butun sifatida taqqoslanmaydi, ular universumning oʻziga xos teran 
oʻzgarishlarini ifodalaydi. Shu bois bu tasnifni mutlaqlashtirish kerak emas.
Materiya‘ning tarkibiy darajalari ierarxiyasida inson markaziy oʻrinni 
egallaydi. Qadimdayoq Protagor «Inson hamma narsalarning oʻlchovidir», 
degan edi. Dunyoni oʻzlashtirishda inson qadriyatlari shkalasini andoza 
sifatida qabul qiluvchi falsafiy ta‘limot – «Antropologizm» zamirida ana shu 
tezis yotadi. Materiya tuzilishining inson tomonidan kuzatiluvchi darajalari 
odamlar yashovchi muhitning tabiiy shart-sharoitlarini, ya‘ni bizning 
dunyoviy qonuniyatlarimizni hisobga olgan holda oʻzlashtiriladi. Lekin bu 
bizdan ancha olisdagi darajalarda materiya‘ning mavjud shakllari va 
holatlaridan butunlay farq qiluvchi, mutlaqo boshqacha xossalar bilan 
tavsiflanuvchi «gʻayritabiiy» shakl hamda holatlari mavjud boʻlishi mumkin, 
degan taxminni istisno etmaydi. Shu munosabat bilan olimlar geotsentrik va 
nogeotsentrik moddiy tizimlarni farqlay boshladi.