Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Falsafaning predmeti
. Falsafa predmeti uning rivojlanish davri 
mobaynida uzluksiz oʻzgarib turgan, asosiy masala esa oʻzgarishsiz qolgan, 
degan fikr real asoslardan xoli emas. Falsafa muammolari uning predmeti 
bilan belgilanadi. Ma‘lumki, falsafa predmeti tarixiy rivojlanish jarayoni 
mobaynida sezilarli darajada oʻzgargan. Falsafiy fanlarning har biri: 
ontologiya, gnose¬ologiya, etika, estetika, mantiq, siyosatshunoslik, falsafa 
tarixi ham oʻz alohida predmetiga ega. Shu ma‘noda «dunyo – inson» 
munosabatlari tizimidagi umumiylik falsafaning predmeti hisoblanadi, degan 
fikr mazkur talablarga javob beradi.
Endi «Falsafa nimani oʻrganadi?», degan savolni berishimiz mumkin. 
Insonda bilishga qiziqish uygʻotadigan, mifologiya, din yoki fan javoblaridan 
qoniqmagan insonning oʻziga ma‘lum bilimlar va tajribaga, muayyan e‘tiqod, 
ishonch va intuitsiyaga tayangan holda oqilona asoslangan javoblar berishga 
harakat qiladigan, savollar tugʻdiradigan har qanday obyektiv va subyektiv 
borliq falsafaning predmeti hisoblanadi. Boshqacha aytganda, inson oʻz 
qiziqishi obyekti haqida muayyan tasavvur hosil qilish maqsadida savol 
berishga asos boʻlishi mumkin boʻlgan hamma narsa falsafaning predmetidir. 
Shu munosabat bilan u yoki bu odamning falsafiy qarashlari haqida va hatto 

---

33 
uning falsafasi toʻgʻrisida soʻz yuritish mutlaqo oʻrinli boʻladi va bunga biz 
kundalik hayotda tez-tez duch kelamiz.
Biroq ayni holda bizni fan sifatidagi, ayrim insonning emas, balki 
butun jamiyatning rivojlanish mahsuliga aylangan ijtimoiy hodisa sifatidagi 
falsafa qiziqtiradi va ayni shu sababli yuqorida keltirilgan ta‘rifda «inson» 
tushunchasi yigʻma ma‘noda qoʻllanilgan. Bu erda shuni ta‘kidlab oʻtish 
lozimki, garchi falsafaning predmetiga biz umumiy nuqtayi nazardan ancha 
keng ta‘rif bergan boʻlsak-da, ayrim tarixiy davrlarda odatda u yoki bu 
sabablarga koʻra muayyan masalalar doirasi falsafiy tadqiqotlarda birinchi 
oʻringa chiqadi.
Masalan, 
qadimgi 
Yunonistonda kosmotsentrizm 
ilk 
falsafiy 
ta‘limotlarning oʻziga xos xususiyati boʻlib, bunda asosiy e‘tibor «kosmos», 
«tabiat»ni anglab etishga qaratilgan. Keyinchalik, qadimgi yunon shahar-
polislari ravnaq topgan davrda faylasuflar diqqat markazidan ijtimoiy 
muammolar, axloq, davlat qurilishi masalalari oʻrin oldi. Evropada 
xristianlikning, Sharqda islom dinining vujudga kelishi va mustahkamlanishi 
natijasida oʻrta asrlar falsafasi teotsentrik (yunon. theos – markazdan oʻrin 
olgan xudo) xususiyat kasb etdi, ya‘ni Xudo va u yaratgan olam falsafiy 
qiziqishlarning asosiy predmetiga aylandi. Uygʻonish davrida falsafa san‘at 
(estetika)ga va koʻp jihatdan insonga murojaat qilindi. Yangi davr deb 
nomlanuvchi XVII-XVIII asrlarda falsafa tobora kuchayib borayotgan fan 
bilan uzviy bogʻlandi, natijada falsafiy tadqiqotlarning diqqat markazidan 
bilish va ilmiy metodlar masalalari oʻrin oldi.
XIX asrning ikkinchi yarmida yuz bergan «klassik falsafa» va 
ratsionallik inqirozi irratsionallik, intuitivlik, ongsizlik muammolarini 
namoyon etdi, XX asrning birinchi yarmida ular «noklassik falsafa» 
tahlilining asosiy predmetiga aylandi, bu esa, oʻz navbatida, matnlar 
mantigʻi, tili, ularni talqin qilish va sharhlashga alohida qiziqish uygʻonishiga 
olib keldi. XX asrning soʻnggi oʻn yilliklarida hozirgi madaniyatdagi inqiroz 
hodisalarini va yangi axborot texnologiyalarining, shuningdek ommaviy 
kommunikatsiya vositalarining jadal suratlarda rivojlanishi bilan belgilangan 
muammolarni kun tartibiga qoʻygan postnoklassik falsafa shakllandi. Bu 
falsafa vakillari «tarixiy rivojlanishning tugallanganligi», barcha ma‘nolar va 
gʻoyalar «aytib boʻlinganligi» haqida mushohada yuritib, inson oʻziga 
yogʻilayotgan axborotga ishlov berishga qodir emasligiga e‘tiborni qaratar 
ekan, notizimlilik, Evropa anʻanaviy falsafiy bilimining negizlari, qadriyatlari 
va chegaralarini oʻzgartirish gʻoyasini ilgari surdilar.
Nihoyat, XX–XXI asr oraligida eng yangi falsafada birinchi oʻringa 
chiqqan va eng muhim mavzular qatoridan oʻrin olgan yana bir mavzu 
globallashuv jarayonlarining mohiyatini va ularning rivojlanish yoʻnalishini 
aniqlashga alohida e‘tibor qaratildi. Bu jarayonlar hozirgi vaqtda jamiyat 
hayotining deyarli barcha jabhalarini qamrab oldi va davrimizning 

---

34 
olamshumul muammolarini yuzaga keltirdiki, ularning nazariy va amaliy 
yechimini topish bu muammolarni shu jumladan falsafiy darajada anglab 
etishni ham nazarda tutadi. Xalqaro miqyosda alohida e‘tibor berish va 
kelishilgan harakatlarni taqozo etuvchi eng muhim muammolar qatoriga 
ekologiya, demografiya, xavfsizlik, xalqaro jinoyatchilik, energetika 
resurslari, qashshoqlikka chek qoʻyish muammolarini kiritish mumkin.
Koʻrib turganimizdek, falsafaning predmetini qandaydir bitta, qat‘iy 
cheklangan, muayyan masalalar doirasi bilan bogʻlash mumkin emas. U vaqt 
omiliga va obyektiv sabablar toʻplamiga qarab, doim u yoki bu muammo yo 
ularning muayyan majmui tarzida birinchi oʻringa chiqadi. Ammo bu boshqa 
mavzu, masala va muammolar oʻz ahamiyatini yoʻqotadi va falsafa 
chegarasidan chetga chiqadi, uning tahlil predmeti boʻlmay qoladi, degan 
ma‘noni anglatmaydi. Bosh mavzularni ikkinchi, uchinchi yoki undan ham 
keyingi oʻringa surib qoʻyadi, ular muayyan davrda va tegishli sharoitda 
falsafiy diqqat markazidan oʻrin olish yoki falsafiy muammolarning 
ustuvorliklar yunalishi boʻylab yuqoriga koʻtarilish uchun oʻz vaqtini 
«kutib», goʻyoki panada turadi, desak, toʻgʻriroq boʻladi. Ayni shu sababli 
biz falsafa tarixida qiziqishlardagi ustuvorliklarning muttasil oʻzgarishini, u 
yoki bu masala bosh masalaga aylanishi, falsafiy hamjamiyatning asosiy 
e‘tibori ma‘lum vaqt mobaynida unga qaratilishini koʻramiz.