70
ijtimoiy vazifasi bilan bogʻliq ravishda tushunadi, ta‘lim va tarbiya‘ni esa,
insonni ana shu vazifasini bajarishga olib keladigan narsa sifatida idrok
qiladi. Konfutsiychilik Sharq xalqlari ongida shunday axloqiy me‘yorlarni
shakllantirdiki, bu – insonparvarlik, burchga sodiqlik, tavfiqlilik,
aqlga
muvofiqlik, haqiqatgoʻylikdir. Shuningdek, konfutsiychilik besh
aloqa
qoidasi
ni, ya‘ni jamiyatdagi munosabatlar tizimini ham ishlab chiqdi - bular
davlat bilan fuqarolar oʻrtasidagi, ota-onalar bilan bolalar, er va xotin,
kattalar bilan kichiklar va doʻstlar oʻrtasidagi munosabatlardir. Xoʻjayinga
sodiqlik va vafodorlik eng muhim va ustun sanalar edi. Konfutsiychilikning
asosiy axloqiy-siyosiy qoidalari quyidagilardan iborat edi: «xalqni shafqat
bilan boshqarish va xalq ichiga xulq-atvor qoidalari yordamida tartibni joriy
qilish», «osmon irodasidan qoʻrqish» va «oʻlganlar ruhini hurmat bilan yodga
olish», «tugʻma bilimlarga ega boʻlganlar» (mukammal donishmandlar) va
«oʻqish-oʻrganish natijasida bilimga ega boʻlganlar»
mavjudligini tan olish,
ya‘ni oʻqish-oʻrganish tufayli bilimlarni kasb etish imkoniyati borligi va
ta‘lim-tarbiyaning buyuk rolini qayd etish, «Oltin oʻrtamiyonalik yoʻli»,
«ikki qarama-qarshi qirrani qoʻlda ushlab, ammo xalq uchun oʻrtachasidan
foydalanish» qoidasini qoʻllash, ya‘ni qarama-qarhiliklarni yumshatish va
murosasozlik nazariyasiga rioya etish.
Konfutsiy tomonidan birinchi marta «oltin qoida» deb nom olgan va
keyinchalik koʻpchilik mutafakkirlar tomonidan qolipga solingan, -
«oʻzingga ravo koʻrmagan narsani, boshqa odamlarga ham ravo koʻrma»
qoidasi shakllantirildi. Konfutsiychilikning yana bir muhim jihati «ismlarni
tuzatish» talabi ediki, unga binoan agar jamiyatda «hukmdor hukmdor
boʻlmasa, xizmatkor xizmatkorlik qilmasa, oʻgʻil oʻgʻilligini qilmasa», ya‘ni
shunday
vaziyat vujudga kelsaki, u «besh aloqa» talab etgan ta‘limot
tashqarisiga chiqsa, voqeylikni tuzatish, jumladan, kuch ishlatib boʻlsa ham
tartibni joriy etish zaruriyatini tan olish lozim. Shundagina jamiyatdagi
tabaqalar oʻrtasidagi munosabatlarni qat‘iy ravishda tiklash mumkin boʻladi.
Daosizm
ning diqqat markazida tabiat, koinot va inson turadi. Ammo bu
ibtidolar mantiqiy – aqliy yoʻl bilan emas, balki mavjudlik tabiatiga
toʻgʻridan-toʻgʻri kirib borish yordamida bilib olinadi. Dunyo hech qanday
sabablarsiz doimiy harakat va oʻzgarishda boʻlib, rivojlanadi,
yashaydi va
sirtqi ta‘sir natijasida emas, balki ichki sabab natijasida vujudga kelgan.
Borliq haqidagi ta‘limotda yoʻl tushunchasi dao - markaziy maqomdadir.
Daosizm aqidasiga koʻra, tafakkurning maqsadi, insonni tabiat bilan
«qoʻshilib ketishi» dadir, negaki, u uning tarkibiy qismidir.
Jamiyat hayotidagi tartibga qattiq amal qilish talab etiladi. Tartib,
Konfutsiy nuqtayi nazariga koʻra, ilohiy mazmunga ega va uning mohiyatini
―Li‖ tushunchasi belgilaydi. U, ya‘ni tartib dunyoning mohiyatini aks ettiradi.
Binobarin, jamiyatdagi barcha harakatlar unga binoan amalga oshishi lozim.
Tartib-insoniyat jamoasining eng oliy hayotiy qadriyatlaridan biridir.
71
Konfutsiyning ta‘kidlashicha, shaxs faqat oʻzi uchun emas balki jamiyat
uchun ham yashashi kerak. Konfutsiy ta‘limotida insonning hayotdagi
ijtimoiy oʻrni nihoyatda ulugʻ, u oʻziga ravo koʻrmagan narsani boshqalarga
ham ravo koʻrmasligi, oʻziga ravo koʻrgan narsani boshqalariga ham ravo
koʻrishi lozim.
Konfutsiyning qarashlari keyinchalik jahon falsafasida axloqiy
tamoyillar
rivojida, adolat, birodarlik, erkinlik gʻoyalari takomilida muhim
oʻrin tutgan. Bu ta‘limot Xitoyda ikki ming yil davomida davlat dini
darajasiga koʻtarilgan va xalq hayotida muhim ahamiyat kasb etgan.
Qadimgi Xitoyning koʻzga koʻringan faylasuflaridan biri Lao-Szidir
(VI–V asrlar). Uning ta‘limotiga koʻra, olam, jamiyat va inson hayoti Dao
qonuniga boʻysunmogʻi lozim. Daosizm ta‘limoti ana shu tariqa shakllangan.
Dao qonuni-tabiatning yashash qonunidir, undagi rang-baranglik kurashi va
uygʻunligi abadiyligining e‘tirof etilishidir. Bu qonunga koʻra,
olamning
asosini tashkil etuvchi ―Si‖, ya‘ni beshta unsur – olov, suv, havo, Yer va
yogʻoch yoki metall olamdagi barcha jismlar asosini tashkil etadi hamda
ularning yuzaga kelishini ta‘minlaydi. Lao-Szining ta‘kidlashicha, olamda
hech bir narsa doimiy va oʻzgarmas, harakatsiz holda boʻlishi mumkin emas.
Daosizmga binoan, dunyodagi hamma narsa bir holatdan ikkinchi
holatga oʻtib turadi. Qarama-qarshi kuchlar oʻrtasidagi kurash, ya‘ni In va
Yan orasidagi munosabat-bizni oʻrab turgan olamni harakatga keltiruvchi
kuchlar manbaidir. In va Yan oʻrtasidagi kurash daoni anglatadi. Odamzod
bu kurash jarayonida doimo
yaxshilik tomonidan turishi, oʻzini qurshab
turgan tabiat va atrofdagi olamga mehr koʻrsatishi lozim. Boʻlmasa, Dao
qonuni buziladi va bunday joyda baxtsizlik, fojia yuz beradi. Lao-Szi bu
oʻrinda ekologik falokati nazarda tutgan. ―Kishilar Dao qonunini
buzmasliklari kerak, aks holda tabiat ulardan albatta oʻch oladi‖, degan edi
Lao-Szi. Buni ekologik falokatlar avj olib borayotgan bugungi kun voqeligi
ham tasdiqlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
