Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Real ta’rif chin yoki xato boʻlishi mumkin asl hukmdan iborat
4
. 
Genetik ta’rifda
aniqlanuvchi tushunchaning mazmuni u ifodalagan 
predmetning kelib chiqishini koʻrsatish orqali ochib beriladi. Masalan, 
«Oksid metallarning kislorod bilan reaksiyaga kirishishi natijasida hosil 
boʻlgan kimyoviy birikmadir», degan ta‘rif genetik ta‘rifga misoldir. Bu 
ta‘rifning mantiqiy tarkibi yaqin jinsi va tur belgisini koʻrsatish orqali 
ta‘riflash bilan bir xildir.
Ta‘riflash ma‘lum qoidalarga rioya qilishni talab etadi. Ular 
quyidagilardan iborat:
a) ta‘rif teng hajmli boʻlishi kerak, ya‘ni aniqlanuvchi tushuncha hajmi 
bilan aniqlovchi tushunchalar hajmlari yigʻindisi teng boʻlishi kerak. Bu 
qoida buzilsa, ta‘rif yo haddan tashqari keng, yo haddan tashqari tor boʻlib 
qoladi. Masalan, «Mantiq tafakkurni oʻrganuvchi fandir» – haddan tashqari 
keng, «Mantiq isbotlash tarkibini oʻrganuvchi fandir» – haddan tashqari tor 
ta‘rifdir;
b) ta‘rif aniq boʻlishi kerak. Buning uchun obrazli iboralar, mazmuni 
noaniq soʻzlar ishlatilmasligi lozim. Masalan, «Hayol – uchqur ot», «Davlat 
dunyoviy ruhning siyosiy jihatdan namoyon boʻlishidir» (Gegel) degan 
ta‘riflarda bu qoida talablari buzilgan. Ularda chuqur ma‘no boʻlsa-da, 
tushunchaning mazmuni aniq ochib berilgan emas;
v) ta‘rif aylana shaklida boʻlib qolmasligi kerak. Ta‘rif berishda 
aniqlovchi tushunchaning mazmunini aniqlash uchun aniqlanuvchi 
tushunchaning oʻziga murojaat etilsa, ta‘rifda aylana hosil boʻladi. Masalan, 
«Mantiq toʻgʻri fikrlash haqidagi fandir», deyilganda ta‘rifda aylana vujudga 
keladi. CHunki «Toʻgʻri fikrlash nima?» degan savolga, «U mantiq qonun-
qoidalariga rioya qilingan holda fikrlashdir», deb javob berishga toʻgʻri 
keladi, ya‘ni «mantiq» tushunchasiga murojaat qilinadi.
Ta‘riflash qoidalari turlicha nomlanishi, har xil iboralar bilan 
nomlanishi mumkin, lekin mohiyatan bir xildir. Fikrimiz tasdigʻi sifatida 
Koen va Nagelning ta‘rifni hosil qiluvchi qoidalariga murojaat qilsak boʻladi.
Ta‘rifni hosil qiluvchi qoidalar: