Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Dixotomik boʻlish
boʻlinuvchi tushunchani oʻzaro zid boʻlgan ikkita 
tur tushunchaga ajratishdan iborat. Masalan, barcha kishilarni «dindorlar» va 
«dindor emaslar»ga ajratsak, dixotomik tarzda boʻlgan boʻlamiz. Dixotomik 
boʻlish bir qator qulayliklarga ega. Xususan, bunda biz boʻlinuvchi 
tushunchaning barcha turlarini koʻrsatib oʻtirmasdan, oʻzimizga kerakligini 
ajrata‘miz, qolganlarini unga zid boʻlgan tushunchaga birlashtiramiz. SHu 
bilan birga dixotomik boʻlish ma‘lum bir kamchiliklarga ham ega. Masalan, 
inkor tushunchaning hajmi noaniq boʻladi. Undan tashqari, dixotomik 
boʻlishdan faqat bir marta foydalangandagina kutilgan maqsadga erishish 
mumkin. Agar, boʻlish a‘zolaridan biri, ayniqsa, inkor tushunchani oʻz 
navbatida boʻlinuvchi tushuncha deb qabul qilib, boʻlish amalini davom 
ettirsak, xato natijalar kelib chiqishi mumkin.
Boʻlish amali toʻgʻri borishi uchun ma‘lum bir qoidalarga rioya qilish 
kerak. Ular 
boʻlish qoidalari
deb ataladi.
A. Boʻlish teng hajmli boʻlishi, ya‘ni boʻlish a‘zolari hajmlarining 
yigʻindisi boʻlinuvchi tushuncha hajmiga teng boʻlishi kerak. Bu qoida 
buzilsa, boʻlish toʻliqsiz yoki ortiqcha boʻlib qoladi. Birinchi xil xatoda ba‘zi 
boʻlish a‘zolari koʻrsatilmay qoladi. Masalan, «fe‘l zamonlari» tushunchasini 
«oʻtgan zamon fe‘li» va «hozirgi zamon fe‘li» tushunchalariga ajratsak, ana 
shunday xato roʻy beradi. CHunki «kelasi zamon fe‘li» tushunchasi qolib 
ketgan. Ikkinchi xil xatoda esa ortiqcha boʻlish a‘zosi koʻrsatilgan boʻladi. 
Masalan, «bilish» tushunchasini «hissiy bilish», «tafakkur», «nazariy 
bilish»ga ajratib boʻlmaydi. CHunki «nazariy bilish» bu erda ortiqchadir.
B. Boʻlish bir asos boʻyicha amalga oshirilishi lozim. Boshqacha 
aytganda, asos qilib olingan belgi boʻlish davomida boshqa belgi bilan 
almashtirilmasligi zarur. Masalan, «Qonun» tushunchasini «Tabiat qonuni», 
«Jamiyat qonuni», «Bilish qonuni», «Statistik qonun», «Dinamik qonun» 
tushunchalariga boʻlsak, xato qilgan boʻlamiz. CHunki bu erda boʻlish asosi 
bir emas, ikkita. Birinchi uchta boʻlish a‘zosi qonunning amal qilish sohasi 
boʻyicha, qolgan ikkitasi qonun ifoda qiluvchi hodisalar harakteri boʻyicha 
ajratilgan. Bu bilan boʻlishdagi izchillik yoʻqolgan.
V. Boʻlish a‘zolari hajmi boʻyicha bir-birini istisno qilishi kerak. 
Buning uchun ular birga boʻysunish munosabatidagi tushunchalar boʻlishi 
kerak. Agar «Bino» tushunchasini «Bir qavatli bino», «Koʻp qavatli bino», 
«Osmonoʻpar bino» tushunchalariga boʻlsak, xatoga yoʻl qoʻygan boʻlamiz. 
CHunki «Koʻp qavatli bino» tushunchasi bilan «Osmonoʻpar bino» 
tushunchasi bir-birini hajmi boʻyicha istisno qilmaydi. G. Boʻlish uzluksiz 
holda amalga oshirilishi, unda «sakrash» boʻlmasligi kerak. Buning uchun 
jins tushunchaga eng yaqin boʻlgan bir tartibdagi tur tushunchalar olinmogʻi 
lozim. Masalan, «Gap» tushunchasini «Sodda gap», «Ergashgan qoʻshma 
gap», «Bogʻlangan qoʻshma gap» tushunchalariga ajratsak, boʻlishdagi 

---

386 
izchillik yoʻqoladi. Bunda oxirgi ikkita boʻlish a‘zosi «qoʻshma gap» 
tushunchasining turlaridir. Demak, «sakrash» hodisasi roʻy bergan.