|
TUSHUNCHALARNI TA’RIFLASH VA BOʻLISH
Ta’riflashning maqsadi, tuzilishi,turlari
Kundalik muloqat tili ba‘zi jihatlariga koʻra noaniq(masalan, xushovoz
xonanda, yaxshi odam soʻzlari, ular ifoda etuvchi tushunchalari mazmuni
noaniqligi shundaki, ular Qanday xususiyatlariga koʻra? Nima uchun?, degan
savollarni tugʻdiradi. ). Ba‘zi mikroorganizmlarning hayvon yoki oʻsimlik
ekani, ba‘zi kitoblarning qiziqarli yoki qiziqarli emasligini aniqlashning
murakkabligi barchamizga ma‘lum.
Soʻzlarning noaniqligiga qoʻshimcha yana koʻp ma‘noligi ham qat‘iy
tarzda toʻgʻri fikrlash yoʻlida xavf tugʻdiradi. Mushohada yuritishda, ayniqsa
ilmiy bilishda bunday noaniqliklarni bartaraf etish yoki kamaytirishning
mantiqiy vositalaridan biri tushunchani ta‘riflashdir.
Д
С
В А
381
Ta’riflash
(yoki definitsiya) tushunchaning mazmunini ochib
beradigan mantiqiy amaldir. Ta‘rif aniqlanuvchi va aniqlovchi qismlardan
tashkil topadi. Aniqlanuvchi qismni mazmuni ochib berilishi lozim boʻlgan
tushuncha, aniqlovchi qismni esa, aniqlanuvchi tushunchaning mazmunini
ochib beruvchi tushunchalar tashkil etadi. Masalan, «mantiq toʻgʻri tafakkur
shakllari va qonunlarini oʻrganuvchi falsafiy fandir» degan ta‘rifda «Mantiq»
aniqlanuvchi qismni, qolganlari esa aniqlovchi qismni hosil qiladi. Ta‘riflash
bilishda quyidagi asosiy vazifalarni hal qilishda yordam beradi: 1)
tushunchada aks etuvchi predmetning muhim belgilarini koʻrsatadi; 2)
tushunchani ifoda qiluvchi soʻzning (terminning) ma‘nosini ochib beradi; 3)
termin hosil qilishga imkon beradi. YUqoridagi vazifalardan qaysi birining
hal qilinishiga qarab nominal va real ta‘riflar farq qilinadi.
Nominal ta‘riflar yordamida predmetni tasvirlovchi murakkab ifodalar
yangi termin bilan almashtiriladi hamda uning ma‘nosi aniqlanadi. Masalan,
«Mantiq grekcha «logos» soʻzidan olingan boʻlib, tushuncha, fikr, soʻz,
qonuniyat kabi ma‘nolarga ega», desak, mantiq tushunchasiga nominal ta‘rif
bergan boʻlamiz. «Til belgilarini oʻrganuvchi fan semiotikadir», degan ta‘rif
ham nominal ta‘rifga misoldir.
Real ta‘rifda predmetning muhim belgisi aniqlanadi. Masalan, «Atom –
moddaning yadro va elektronlardan tashkil topgan zarrachasi», real ta‘rifdir.
Real ta‘rif aniq va noaniq koʻrinishlarda boʻlishi mumkin. Aniq real
ta‘rif predmetlarning muhim belgilarini toʻgʻridan-toʻgʻri koʻrsatib beradi.
Noaniq real ta‘rifda esa tushunchaning mazmuni yordamchi vositalar orqali
ochib beriladi. Masalan, oʻqigan parchamizda notanish terminlar uchrab
qolganda, uning ma‘nosini lugʻatdan foydalanmasdan, boshqa soʻzlarning
ma‘nosiga qarab aniqlashimiz mumkin.
Aniq real ta‘rifning ikkita asosiy turi mavjud: 1) yaqin jinsi va tur
belgisini koʻrsatish orqali ta‘riflash; 2) genetik ta‘rif.
YAqin jinsi va tur belgisini koʻrsatish orqali ta‘riflash real ta‘rifning
eng koʻp ishlatiladigan turi boʻlib, u ikkita bosqichdan tashkil topadi.
Birinchi bosqichda aniqlanuvchi tushunchaning yaqin jinsi topiladi. SHu
tariqa uning mazmuni qisman ochib beriladi. Ikkinchi bosqichda
aniqlanuvchi tushunchaning shu jinsga kiruvchi boshqa tur tushunchalardan
farqi aniqlanadi, ya‘ni uning tur belgisi koʻrsatiladi. SHu tariqa mazkur
tushuncha mazmunining qolgan qismi ochib beriladi. Masalan, bizning
oldimizda «metafora» tushunchasining mazmunini aniqlash vazifasi turibdi,
deylik. Bunda, avval aniqlanuvchi tushunchaning yaqin jinsi topiladi: u
«soʻz» tushunchasidir. «Metafora soʻzdir» deyish bilan «soʻz» tushunchasi
mazmunida fikr qilinadigan muhim belgilarning metaforaga ham tegishli
ekanligini koʻrsata‘miz, ya‘ni «metafora» tushunchasi mazmunini tashkil
etuvchi umumiy belgilarni aniqlaymiz. Koʻchirma ma‘noda ishlatilishi esa,
metafora sifatida ishlatilayotgan soʻzning tur belgisi, ya‘ni individual belgisi
382
hisoblanadi. Bu tur belgini yaqin jinsga qoʻshib «Metafora koʻchirma
ma‘noda ishlatiladigan soʻzdir», degan toʻla ta‘rif hosil qilamiz. SHu tariqa
eng Qisqa yoʻl bilan, ya‘ni yaqin jinsi va tur belgisini koʻrsatish bilan
tushunchaning mazmunini aniqlaymiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
