Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Tushunchalarni chegaralash va umumlashtirish
Tushunchalarni chegaralash va umumlashtirish
tushunchalar ustida 
olib boriladigan amallar hisoblanadi. Ular tushunchaning mazmuni va hajmi 
oʻrtasidagi teskari nisbat qonuniga muvofiq holda amalga oshiriladi.
Tushunchani chegaralash
hajmi keng tushunchadan hajmi tor 
tushunchaga (jins tushunchadan tur tushunchaga) fikran oʻtishdan iborat. 
Masalan, «mexanik harakat» tushunchasidan «aylanma harakat» 
tushunchasiga oʻtsak, uning hajmini chegaralagan boʻlamiz. CHegaralashda 
berilgan tushuncha – «mexanik harakat» jins tushuncha, deb qabul qilinib, 
uning mazmuniga tur tushuncha hosil qiluvchi belgilar qoʻsxiladi. Natijada 
unga nisbatan tur hisoblangan yangi tushuncha – «aylanma harakat» 
tushunchasi hosil boʻladi.
CHegaralash amalini davom ettirib, «Erning oʻz oʻqi atrofida 
aylanishi» tushunchasiga oʻtish mumkin. Demak, chegaralash davomida hosil 
boʻlgan har bir yangi tushuncha avvalgisiga nisbatan tur tushuncha boʻladi. 
CHegaralash amali yakka tushuncha hosil boʻlguncha davom ettirilishi 
mumkin. CHunki yakka tushunchaga nisbatan tur boʻlgan tushuncha yoʻq.
Tushunchani chegaralash amalining tuzilmasi quyidagicha:
A – Harakat.
V – Mexanik harakat.
S – Aylanma harakat.
D – Erning oʻz oʻqi atrofida aylanishi.
Tushunchani 
umumlashtirish
hajmi 
tor 
tushunchadan 
hajmi 
keng 
tushunchaga 
(tur 
tushunchadan jins tushunchaga) fikran oʻtishdan iborat. Bunda berilgan 
В
В эмас
Д
С
В
А
А 

---

380 
tushuncha tur tushuncha deb qabul qilinib, uning mazmunidan tur hosil 
qiluvchi belgilar chiqarib tashlanadi. Natijada mazmun jihatidan unga 
nisbatan torroq, lekin hajmiga koʻra kengroq boʻlgan jins tushuncha hosil 
boʻladi. Masalan, «aylanma harakat» tushunchasi mazmunidan faqat 
ungagina xos boʻlgan tur belgilarni chiqarib tashlasak, «mexanik harakat» 
tushunchasini hosil qilamiz. Umumlashtirish amalining chegarasi eng 
umumiy tushuncha, ya‘ni kategoriyadir. CHunki kategoriyalar uchun jins 
boʻlgan tushuncha yoʻq.
Tushunchani umumlashtirish amalining tuzilmasi quyidagicha:
A – Erning oʻz oʻqi atrofida aylanishi.
V – Aylanma harakat.
S – Mexanik harakat.
D – Harakat.
Tushunchani 
chegaralash 
va 
umumlashtirish amallari kundalik hayotimiz va 
ilmiy bilishda keng qoʻllaniladi. Xususan, 
barcha 
kategoriyalar, 
ular 
yordamida 
ifodalanadigan nazariy qonunlar, gʻoyalar, 
nazariyalar 
mavjud 
empirik 
tushunchalarni, 
empirik 
qonunlarni 
umumlashtirish natijasida hosil boʻladi.
Umumlashtirish muhokama yuritish jarayonida induktiv xulosa 
chiqarish 
usulida 
yaqqol 
ifodalangan 
boʻladi. 
Tushunchalarni 
umumlashtirishsiz fanning fundamental tushunchalarini yaratib boʻlmaydi; 
mavjud bilimlarni tizimga solish qiyin va umuman, fan taraqqiy eta olmaydi.
Tushunchalarni chegaralash amali esa, yaratilgan umumiy bilimlarni 
(nazariy tushuncha, gʻoya, nazariya va shu kabilarni) talqin etishda 
ishlatiladi. Masalan, Nyuton mexanikasidagi «Inersiya» tushunchasi Galiley 
nazariyasidagi «Erkin tushish» tushunchasi yordamida tushuntirilishi 
mumkin.