O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim

Debet     0890 «Boshqa kapital qo‘yilmalar» 

Kredit  6990 «Boshqa majburiyatlar» 

Debet    0111-0190 «Asosiy vositalar hisobi schetlari»  

Kredit 0890 «Boshqa kapital qo‘yilmalar» 

 

Asosiy  vositalarni  ta’sis  badali  sifatida  kirim  qilinishi  schet-faktura  va 

---

 

 

qabul  qilish-topshirish  dalolatnomasi  bilan  rasmiylashtiriladi.  Ushbu  hujjatlar 

asosida qo‘yidagi buxgalteriya yozuvi qilinadi: 

Debet     0111-0190 «Asosiy vositalar hisobi schetlari» 

Kredit 4610 «Ustav kapitaliga ulushlar bo‘yicha ta’sischilarning qarzlari» 

Asosiy  vositalarga  O'zbekiston  Respublikasi  buxgalteriya  hisobining  milliy 

andozalarida  kursatilgan  talablarga  tula  javob  beradigan  mexnat  vositalari  kiradi. 

O'zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi-ning milliy andozalarida kursatilgan 

talablarga  javob  bermaydigan  mexnat  vositalari  kam  baxoli  va  tez  eskiruvchi 

buyumlar tarkibida hisobga olinadi.  

Asosiy  vositalar  tarkibiga  kiritiladigan  mexnat  vositalari  keyinchalik  oylik 

minimum ish haqining uzgarishidan kat’iy nazar asosiy vositalar tarkibida hisobga 

olinadi. 

Bundan  tashkari  asosiy  vositalar  tarkibini  aniklashda  va  ularni  hisobga 

olishda kuyidagilarni hisobga olish zarur: 

- agar ilgari asosiy vositalar tarkibida hisobga olingan, ammo kiymati kayta 

kurib  chikilgandan  sung  kam  baxoli  va  tez  eskiruvchi  buyumlar  tarkibiga  olib 

borilishi  lozim  bulgan  mexnat  vositalari,  texnik  harakteri  buyicha  (Masalan: 

traktorlar,  stanoklar,  telivizorlar  va  boshkalar)  asosiy  vositalar  bulgan  va  xalk 

xujaligi  tarmoklaridagi  yagona  amortizsiya  ajratmalari  kurinishida  amortizatsiya 

hisoblash  kuzda  tutilgan  bulsa  bunday  mexnat  vositalari  ham  asosiy  vositalar 

tarkibida hisobga olinishi zarur. 

-  agar  ilgari  asosiy  vositalar  tarkibida  hisobga  olingan  lekin  ish  haqining 

uzgargandan sung kam baxoli va tez eskiruvchi buyumlar katorida hisobga olinishi 

zarur bulsada ular asosiy vositalar tarkibida hisobga olinadi.  

Kuyidagilar  asosiy  vositalar  buxgalteriya  hisobining  asosiy  vazifalari 

hisoblanadi: 

-  asosiy  vositalarning  kirimini,  korxonadagi  harakati  va  hisobdan  uchirish, 

uz  vaktida  tegishli  hujjatlarga  asosan  rasmiylashtirish  va  hisob  registrlarida  aks 

ettirish; 

-  asosiy  vositalarning  eskirishini  to'g'ri  hisoblash  va  buxgalteriya  hisobi 

---

 

 

registrlarida aks ettirish; 

-  asosiy  vositalar  junatilganda  moliyaviy  natijalar  to'g'risida  anik 

ma’lumotlar olishni ta’minlash; 

- solik tulovlarni hisoblash uchun zarur bulgan ma’lumotlarni anik hisoblash 

imkonini ta’minlash; 

- asosiy vositalarni ta’mirlash harajatlari va ularning samarali foydalanishni 

nazorat kilish; 

-  asosiy  vositalar  nakdligi  va  ularning  harakatini  to'g'risidagi  statistik  va 

buxgaleriya  hisoblarida  talab kilingan  ma’lumotlarni berish  imkoniyatini  yaratish 

va x.k. 

Yuqoridagi  buxgalteriya  hisobining  vazifalarini  bajarish  uchun  asosiy 

vositalarni  ilmiy  asoslangan  turkumlash  shuningdek  buxgalteriya  hisobida 

baxolash uchun esa koidalar zarur. 

Korxonalarning  asosiy  vositalari  tarkibiga  kura  har  xil  bulib  va  ma’lum 

belgilari  asosida  turkumlanadi.  Korxonalarda  asosiy  vositalarning  yagona 

namunaviy  turkumlash  kullaniladi.  Unga  kura  ular  tarmok  belgilariga, 

tayinlanishiga,  turlariga,  kaysi  soxaga  tegishli  ekanligi  va  foydalanishiga  kura 

turkumlanadi. 

Asosiy  vositalarni  tarmoq  belgilariga  qarab  guruhlash  (sanoat,  kurilish, 

savdo,  kishlok  xujaligi  va  boshqalar)  har  bir  tarmoqqa  tegishli  asosiy 

vositalarlarning kiymati to'g'risida ma’lumot olish imkonini beradi. 

Tayinlanishiga  kura  korxonalarning  asosiy  vositalari  asosiy  ishlab 

chiqarishdagi  asosiy  vositalar,  boshka  tarmoklardagi  asosiy  ishlab  chikarish 

vositalar va noishlab chikarishdagi asosiy vositalar. 

Korxonalarning asosiy vositalari turlari buyicha kuyidagicha guruxlanadi: 

- inshootlar; -uzatuvchi moslamalar; -mashina va asbob uskunalar; -transport 

vositalari;  -asbob  uskunalar;  -  ishlab  chikarish  inventarlari  va  buyumlar;  -xujalik 

inventarlari;  -ish  va  mahsuldor  xayvonlar;  -kup  yillik  daraxtlar;  -yerlarni 

yaxshilashga  sarflangan  kapital  sarflar  va  boshka  asosiy  vositalar.  Shuningdek 

ijaraga  olingan  asosiy  vositalarga  sarflangan  kapital  kuyilmalar  ham  asosiy 

---

 

 

vositalar tarkibida hisobga olinadi. 

 Asosiy vositalarni turlari buyicha turkumlashdan kuzlangan asosiy  maksad 

ularning analitik hisobini tashkil qilishdir. 

 Kimga tegishliligiga qarab asosiy vositalar uziga tegishli va ijaraga olingan 

asosiy  vositalarga  bulinadi.  Foydalanish  belgilariga  qarab  esa  asosiy  vositalar 

ekspluatatsiyadagi,  rekonstruksiyadagi  va  kayta  kurollantirishdagi  asosiy 

vositalarga bulinadi. 

Asosiy  vositalarning  daslabki  kiymati  xukumatning  maxsus  karori  buyicha 

kayta  baxolanganda  uzgarishi  mumkin.  Shuningdek  ularni  dastlab  kiymati  texnik 

jixatdan  rekonstruksiya  kilish  va  kayta  kurish  okibatida  foydalanish,  xizmat 

kursatish  muddati  uzaysa  ob’ektlarning  ishlab  chikarish  kuvvati  oshsa,  ishlab 

chikarishgan mahsulotlarning soni kupaysa yoki ishlab chikarish tannarxi pasaysa 

ularning dastlabki kiymati kupayishi mumkin. 

Asosiy  vositalarning  qoldiq  qiymati  ularning  dastlabki  kiymatidan  eskirish 

kiymatini ayirish yuli bilan aniklanadi. 

Vakt  utishi  natijasida  asosiy  vositalarning  dastlabki  kiymati  xuddi  shunga 

uxshash  zamonaviy  asosiy  vositalarning  kiymatidan  farq  kila  boshlaydi.  Ushbu 

farqni tugatish uchun asosiy vositalarni ma’lum davrlarda kayta baxolash amalga 

oshiriladi va ularning tiklash kiymati aniklanadi. 

Tiklash  kiymati  deb  asosiy  vositalarni  xozirgi  sharoitda  amal  kilayotgan 

baxoni hisobga olish, zamonaviy texnika va texenologiya bilan kurish yoki ishlab 

chikarish tushuniladi. 

Respublikamizda  asosiy  vositalar  O'zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 

Maxkamasining  maxsus  qaroriga  kura    1995  yil  1  yanvarga  oxirgi  marta  kayta 

baxolandi. 

Ushbu  karorga  kura  korxonalarning  balansidagi  imoratlar,  inshootlar, 

uzatuvchi  moslamalar,  asbob  uskunalar,  transport  vositalari  va  boshqa  asosiy 

fondlarning texnik xolatidan qat’iy nazar qayta baxolandi. 

Asosiy  vositalarning  qayta  baxolash  ularning  balans  kiymatlarini 

belgilangan  koeffitsentlarga  kupaytirish  buyicha  indeksatsiya  kilish  orkali  amalga 

---

 

 

oshirildi. 

Asosiy  vositalarning  hisob  birligi  bulib  aloxida  inventar  ob’ektlari 

hisoblanadi. Inventar ob’ektlari deganda bitta funksiyani bajarishga muljallangan, 

tula  kurib  bulingan  yoki  ishlab  chikarilgan  aloxida  predmet  yoki  predmetlar 

kompleksi tushiniladi. 

Har  bir  inventar  ob’ektiga  aloxida  inventar  nomerlari  belgilanadi  va 

foydalanish jarayonida, tugatish va kayta ta’mirlash jarayonida inventar nomerlari 

saklanadi.  Inventar  nomerlari  hisobga  olinadigan  predmetga  biriktirib  kuyiladi 

vategishli hujjatlarda aks ettiriladi. 

Murakkab  inventar  ob’ektlari  u  yoki  bu  inshootlar,  aloxida  elementlari 

birligida  bitta  inventar  ob’ektni  tashkil  kiluvchi  har  biriga  ushbu  inventar 

ob’ektning nomeri yozib kuyiladi. 

Tashkilotdan  chikib  ketayotgan  asosiy  vositalarning  inventar  nomerlari 

yangi kelib tushgan asosiy vositalarga berilishi mumkin. 

Ijaraga  olingan  asosiy  vositalar  ijaraga  beruvchi  inventar  nomerlar  buyicha 

hisobga olinadi. 

Asosiy  vositalarning  harakati  ulaning  kelib  tushishi,  chikib  ketishi  va 

korxona ichidagi harakati bilan boglik bulgan xujalik jarayonlari ta’siri ostida sodir 

bo‘ladi.  Ushbu  xujalik  jarayonlari  tegishli  hisob  hujjatlariga  asosan 

rasmiylashtiriladi. 

Korxonaga  kelib  tushgan  asosiy  vositani  korxona  raxbari  tomonidan 

tayinlangan komissiya kabul kiladi. Komissiya kabul kilgan har bir ob’ekt uchun 

aloxida bir nusxada asosiy vositalarni kabul kilish-topshirish dalolatnomasi (OS-1 

shakl) tuziladi va uni korxona raxbari tasdiklaydi. Bir nechta ob’ekt uchun umumiy 

dalolatnoma  fakat  ushbu  ob’ektlarning  hammasi  yagona  tipda  bulsa  va  ularning 

kiymati bir xil bulsa, shuningdek bir kunda bitta javobgar shaxs tomonidan kabul 

kilinganda  tuzish  mumkin.  Dalolatnomalarda  ob’ektlarning  nomi,  kuril-gan  yoki 

zavoddan  chikarilgan  vakti,  dastlabki  kiymati,  berilgan  inventar  nomeri, 

foydalanish joyi va boshka zarur ma’lumotlar kursatiladi. Kabul kilingan ob’ektni 

tavsiflovchi  texnik  hujjatlar  dalolatnomaga  ilova  kilinadi.  Asosiy  vositalarning 

---

 

 

kabul  qilish-topshirish  dalolatnomasi  rasmiylashtirilgandan  sung  korxona 

buxgalteriyasiga  topshiriladi  va  ularga  asosan  buxgalteriyada  asosiy  vositalarning 

inventar  kartochkalarida  tegishli  yozuvlar  amalga  oshiriladi.  Undan  sung  texnik 

hujjatlar doimiy saklash uchun tegishli bulimlarga beriladi. 

Asosiy  vositalarning  korxona  ichidagi  harakati  yuk  xatiga  asosan  (OS-2 

shakl)  rasmiylashtiriladi.  Unda  topshiruvchi  va  kabul  kiluvchinig  nasabi,  ismi, 

sharifi,  lavozimi,  asosiy  vositalarning  birinchisi  ikkinchisiga  berish  sabablari  va 

asosi, ob’ektning kiskacha tavsifi, texnik xolati kursatiladi. Yuk xati ikki nusxada 

tuziladi  va  topshiruvchi  hamda  qabul  kiluvchi  imzo  chekadi.  Yuk  xatining  bir 

nusxasi  korxona  buxgalteriyasiga  topshiriladi,  ikkinchi  nusxasi  topshiruvchida 

qoladi  va  u  asosiy  vositalarning  inventar  ruyxatidan  chikishi  to'g'risida  belgini 

quyish uchun asos bo‘ladi. 

Kapital  kuyilmalar  hisobidan  kurib  bitkaziladigan  ob’ektlarni  kurish  va 

asbob  uskunalar  bilan  jixozlash  bilan  boglik  bulgan  tugallangan  ishlarni  kabul 

kilish, ta’mirlangan, rekonstruksiyalangan va kayta modernizatsiyalangan ob’ektni 

kabul  kilish  topshirish  dalolatnomasiga  asosan  (OS-3  shakli)  rasmiylashtiriladi. 

Dalolatnomada ob’ektning dastlabki kiymati va sodir bulgan texnik uzgarishlardan 

sungi  kiymati  va  boshka  zarur  texnik  kursatkichlar  aks  ettiriladi.  Ushbu  ishlarni 

korxonaning  uzi  amalga  oshirsa  akt  bir  nusxada  agar  boshka  tashkilot  amalga 

oshirsa  ikki  nusxada  tuziladi  va  dalolatnomani  ob’ektni  kabul  kiluvchi  va 

topshiruvchilar uz imzolari bilan tasdiklaydi. 

Asosiy vositalarlarning soni unchalik kup bulmagan korxonalarda ob’ektlar 

buyicha  hisob  asosiy  vositalarning  inventar  daftarida  (№OS-11  shakl)  yuritilishi 

mumkin. 

Daftarga 

asosiy 

vositalar 

ularning 

turkumlari 

buyicha 

va 

foydalanilayotgan joylari buyicha yoziladi. 

Buxgalteriyada  ijaraga  olingan  asosiy  vositalar  buyicha  inventar 

kartochkalari ochilmaydi.Analitik hisobni tashkil kilish uchun esa ijaraga beruvchi 

tamonidan  berilgan  asosiy  vositalarning  inventar  kartochkasining  kuchirmasidan 

foydalaniladi. 

Inventar  kartochkalar  tulgazilgandan  sung  maxsus  ruyxatda  kayd  etiladi. 

---

 

 

Kartochkalar ruyxatda turkumdagi guruxlari buyicha joylashtiriladi. 

Inventar  kartochkalardan  tashkari  asosiy  vositalarning  harakatini  hisobga 

olish kartochkasi ham yuritiladi. Unda korxona va uning bulimlari buyicha asosiy 

vositalarning harakati mikdori va kiymati buyicha aks ettiriladi. 

Asosiy  vositalarning  sintetik  hisobi  buxgalteriya  hisobi  schyotlar  rejasidagi 

kuyidagi schetlarda hisobga olinadi: 

01 asosiy vositalar (aktiv schyot ) 

02 asosiy vositalarning eskirishi (passiv schyot ) 

Barcha  turdagi  asosiy  vositalarning  korxonadan  chikib  ketishi  asosiy 

vositalarning  tugatilishi  to'g'risidagi  dalalotnoma  bilan  rasmiylashtiriladi. 

Fakatgina  bundan  yuk  va  yengil  avtomobillar  istesno.  Ular  avtotransport 

vositalarini tugatish haqidagi dalolatnomaga binoan hisobdan chikariladi. 

(№ OS-4a). 

Asosiy 

vositalarni 

tugatilishi 

to'g'risidagi 

dalolatnomalarda 

ularni 

tugatishdan  olingan  materiallar  ehtiyot  kismlar  va  boshkalar,  shuningdek  tugatish 

uchun  kilingan  harajatlar,  boshlankgishlab  chikarish  kiymati,  eskirish  kiymati  va 

tugatish natijasi kursatiladi. 

Shuni  aytib  o‘tish  joizki,  5-sonli  BHMSning  53  moddasiga  binoan  asosy 

vositalar ob’ektlarining chiqib ketishidan ko‘rilgan moliyaviy natijani (foyda yoki 

zararni)  aniqlashda  ilgari  qayta    baholangan  asosiy  vositalar  ob’ektlarini 

qo‘shimcha  baholash  summasi,  mazkur  asosiy  vositalar  ob’ektini  ilgarigi 

qo‘shimcha baholashlar summasining ilgarigi arzonlashtirishlar summasidan oshib 

ketishi  «Mol-mulkni  qayta  baholash  bo‘yicha  tuzatishlar»  hisobvarag‘i  bo‘yicha 

zahira  sar-moyasini  bir  yo‘la  kamaytirish  bilan  asosiy  vositalarning  chiqib 

ketishidan olingan daromad tarkibiga kiritiladi. 

 

 

 

 

---